İLHAMİYYAT

“Türk Müslümanlığı” üzerine eleştirel bir yazı yazmış (Özgürlükçü Teoloji Yazıları, Ank. 2022, s. 127-132) birisi olarak, bu yazıyı, toplumun bir kesimini aşağılamak saiki ile değil; bu bölgenin dinsel sosyal-psikolojisini tasvir amacı ile kaleme aldım. “Dost, acı söyler”. Umarım Karadenizliler, söylediklerimi, kendilerinin cesaret edemediği bir dost eleştirisi ve bir “komşu hakkı/hukuku (sorumluluk)” olarak algılarlar. Yazı, ağırlıklı bir karakter/mizaç analizidir; doğal olarak herkesi kapsamaz.

Karadeniz dindarlığının, biri etnik köken (Gürcü-Laz-Rum); diğeri coğrafyadan kaynaklanan kendine has özel bir niteliği vardır. “Karadeniz” kavramı ile daha çok Rize ve Trabzon’u (Of) kastetmekteyiz. Rize’nin komşusu Artvin ilinin kendine has seküler-sol bir kültürü olmuştur. Ağırlıklı olarak Trabzonlu göçmenlerden oluşan Samsun, Ordu ve Giresun da, kastetmiş olduğumuz tipik “Karadeniz” kavramına doğrudan girmez.

Karadeniz’de coğrafya, dinin araçsallığını; etnik köken ise, genellikle psikolojisini/karakterini belirlemektedir. Karadeniz’in, bir iç-deniz oluşu, Trabzon limanının önemini azalttığı gibi; balıkçılık da, mevcut demografiye ekonomik “kaynak” olarak yetmemektedir. Çay üretimi, bölgeye çok sonraları (1945) girmiştir. Bölge sürekli yağmurlu; dik/yamaç-ormanlık ve tarım için imkânsız bir arazidir. Bu koşullar, dinin bir “meslek” olarak araçsallaşmasının önemli kaynaklarından biridir. Ayrıca Karadeniz “Kabadayısı” ve “Mafyası”nın oluşmasının arkasında da bölge insanının gözü pekliğinin yanında, bu iş-üretim ve mesleksizlik yatmaktadır. Bölgede el yapımı silah teknolojisinin gelişmesi ve bir mezar taşına yazılan: “Vurdi, vurdi; vuruldi” cümlesi, bölge insanının mizacı/huyu hakkında bize bilgi verir.

Trabzon’un “Of” ilçesi, Karadeniz’in dinsel başkentidir. Of, Şiîliğin dinsel merkezi olan “Kum” kentinin, seküler-sünnî versiyonudur. “Of’li Hoca”, bu dindarlığın karakteristik özelliğini temsil eder. Ofluların Tanrı’ya “doğrudan” bağlılığı, bu bölgesel-dinsel ayrıksılığın mizahi ifadesidir. Oflu Hoca, dine “melekûtî” değil; büyük ölçüde bir “meslekî” göz ile bakar. “Müteahhit” tipinin dinsel versiyonudur. Karadeniz dindarlığında duygusallık-ruhsallık oldukça zayıftır. Ağır basan şekilcilik, ritüel ve pratik faydadır.

Cumhuriyet’in kuruluş aşamasında (1926) “Şapka Devrimi”ne karşı Rize’de gelişen sivil direnişe karşı Hamidiye Zıhrlısı’nın şehri top ateşine tutması, halkta rejime karşı bir dinsel-psikolojik içerleme-uçuklama yaratmıştır.

Karadeniz’e komşu olan Erzurum-Bayburt, -yoksulluktan dolayı- dine meslek olduğu kadar; saf bir “maneviyat” olarak da bakar. Oflu Hoca ile Bayburtlu imam fıkraları, bu gerçeği gözler önüne serer. Her defasında “Ofli Hoca”, Bayburtlu imamı kandırır.

Karadeniz Dindarlığının Tezahürü

Karadeniz dindarlığı, Cumhuriyet döneminde biri illegal “Medrese” yolu ile diğeri, meşru Akademik olarak tezahür etmiştir. Akademisyen tipi, genellikle “Kur’an” vurgusu yapar. Hepsi “Profesör” olan, Hüseyin Atay, Y. N. Öztürk, M. Öztürk, M. Okuyan, B. Bayraklı… bunlardan bazılarıdır. Medrese tipinin örnekleri ise Mahmut Hoca (Efendi), Cübbeli Ahmet, İhsan Şenocak, Nurettin Yıldız, Şevki Yılmaz, Kadir Mısıroğlu, İsmail Kahraman, Süleyman Karagülle, Hasan Mezarcı…dır.  Profesörlerde genellikle geometriye yakın soyut/kuru bir teori/teoloji tecelli ederken; alaylılarda (medreselilerde) genellikle kaçak kat çıkma (illegalite) olarak “müteahhit” tipi zuhur eder. Mutlak hakikat hastalığı (Radikallik) hepsini kesen ortak paydadır. Akademisyen tipi, -“Tarihselci” M. Öztürk hariç- Kur’an’ı bütünü ile evrensel bir kategori olarak görüp, onu, modern akıl ve bilimle özdeşleştirmeye çalışır. Alaylılar/medreseliler ise, -S. Karagülle ve H. Mezarcı hariç- Sünni geleneği “Selefi” bir mantıkla bütün insanlık için bir değer olarak görürler. Artvinli olan S. Karagülle, Refah Partisi’nin “Adil Düzen” adlı modern “Şeriat” programının teorisyenidir. H. Mezarcı ise, bilindiği gibi, son “Mesih”(!)imizdir.

Karadeniz dindarlığında “mistiklik” Cübbeli Ahmet’te olduğu gibi, sahici değil; ticari ve mizahidir. Cami-Minare, Medrese, Kur’an Kursu, Hafızlık-Hatim, Karadeniz dindarlığının maneviyatı ve muhtevası zayıf şiarlarıdır; şekilciliğidir. Pratik zekâlı, sert mizaçlı, tez canlı ve çalışkan olan Karadeniz insanı, Cumhuriyet döneminde Türkiye’nin her yerine göç ederek gittiği yerde başarılı olmuştur (“Bize, her yer Trabzon”). Etnik köken farklılığını birçoğu unutmasa da, Devrimin tanımladığı kültürel/dilsel “Türklük”e aleni itiraz etmemiştir. Vatanperverlikte bir kusur etmemiştir.

İstanbul’a Cumhuriyet döneminde en erken göç eden Karadenizliler, ağırlıklı olarak emlak-inşaat üzerinden parayı bulduktan sonra, önce belediye yönetimini (R. T. Erdoğan) ele almış; sonra da ülke yönetimine talip olmuşlardır. AK Parti’nin kuruluşunda Karadenizlilerin önderliğinde bir “koalisyon” oluşmuş olsa da; giderek parti ve ülke yönetiminde Karadenizlilerin dominasyonu ağır basmıştır. Diğerleri, “taşeron” durumuna düşmüştür. Parti, muhafazakârların tarihte yaşamış olduğu travmayı (Devrim, Altmış İhtilali, Üç İdam) kullanarak İslam’ı/Dini sembolik kapital olarak halkı ikna etmek için seçmiştir. Karadenizliler, şirket (parti) sahibi (işadamı, bakan, milletvekili, belediye başkanı, yüksek bürokrat…)”; diğerleri ise, işçi (seçmen-memur) olarak kalmıştır. Karadenizliler, “şeyh/hoca” makamına talip olurken; diğerleri “mürit/cemaat” makamına talip olmuşlardır. “Kazan-Kazan (Win-Win)” mottosu, sadece dış politika ilkesi değil; içerde de siyaset yapmanın ticari tarzı olmuştur: “Hizmet-Eser (Rant) Siyaseti”.

Karadenizlilerdeki “Müteahhitlik” mesleğinin ve her şeye “Rant” gözü ile bakmanın sosyal psikolojisini şöyle izah etmek mümkün: Coğrafya dik/yamaç ve ormanlıktır. Tarım için “tarla” veya yerleşmek için “arsa/emlak”, son derece kıttır. Bu durum, yeşili ve ormanı, istenmeyen “düşman öteki” olarak kodlamayı doğurur. Karadeniz şehirleri, silme beton-bina yığınıdır; çünkü arazi, yerleşim yeri (arsa-emlak) kıttır. Bir doğa harikası olan “Uzun Göl”ün etrafının betonla çevrilmesi, bunun kanıtıdır. Karadenizli müteahhitlerin ve belediye başkanlarının, göç ettiği yerlerde “yeşil”i gözlerinin görmemesi, “Emsal” adı altında “Şehir Hakkı”na uymayan (kaçak) kat çıkmaları, buradan kaynaklanıyor olabilir.

Sonuç

Kültürel, sosyal-psikolojik karakter ve coğrafya dini kendine göre şekillendirir. Hangi din ve hangi toplum olursa olsun, bu durum kaçınılmazdır. İslami açıdan önemli olan, dinin temel iman ve ahlaki değerlerine sadakat göstermek ve sahip olunan dinsel görüşün doğruluğu hakkında sürekli teyakkuzda olmaktır; kendine yeniden bakmaktır; tecdit ve tövbe edebilmektir. Nietzsche’nin dediği gibi: “Dürüstlük, gerektiğinde, kendine saldırma cesareti ve düşmanlarını takdir etmeyi gerektirir.”

Paçozluk, küresel düzlemde, son 100 yıldır giderek artan, insan ruhunun hayret veya meraktan doğan din, bilim, sanat, siyaset, iktisat ve hukuk alanlarında dert/dâvâ edinme; vaatte bulunma, hedef/gaye (teleoloji) koyma ve “uğrundalık” modundan uzaklaşarak; teknolojinin yaratmış olduğu ipek böceği kozası içinde (Ge-stell/Heidegger) insanları haz ve hız peşinde (…için) koşan böceklere (Nihilizm) dönüştürmesidir: “Post-Truth”, “Post-Hümanizm” ve “Post-Modern Durum”. Cumhuriyet tarihi boyunca T. Özal’a veya 2000’lerin başına gelinceye kadar toplumun ve devletin kör-topal, doğru-yanlış, iyi-kötü bir derdi/davası vardı. Ancak, dünyadaki gelişmelerin ülkemize de yansıyan ve son dönemlerde yoğunlaşan semptomları mevcuttur. Bu yazıda bunlar üzerinde durulacaktır.

1-Din Alanında: Dinin özü, hasbî ve muhasibî olmaktır. Yani canlı, müstakim bir imana ve insani ilişkilerde titiz, teyakkuzda, tetikte, külyutmaz, uykusuz/uyanık bir vicdana sahip olmaktır (takva). “Allahtan korkup, kullardan utanmadır.” Türkiye’deki mevcut dindarlık/dinsellik, büyük ölçüde bu kriterlerden fersah fersah uzakta; çeşitli paçozluklar içinde dalgalanmaktadır. İman, 1400 yıllık tarih içinde çeşitli ve sahihliği tartışmalı ölü itikatlara (mezhep-tarikat-cemaat) dönüşmüş; “Salih Amel” ise, sayılı ritüellere ve haramlara indirgenerek, özü olan -her gün, her yerde- ahlak kaybedilmiştir. Örneğin, bir “Cemaat”, saman altından su yürüterek devlete sızmış; bu süreç içinde her türlü ahlaksızlığı yapmış ve sonunda ülkeyi bombalayarak yüzlerce insanın ölümüne sebebiyet vermiştir. Çeşitli “Tarikat”lar, vakıf adı altında kamu mülkünden mal tırtıklayan iktisadi işletmelere; biri de, “yanmaz kefen” satan dükkâna dönüşmüştür. Teorisi gereği tevazu, tolerans, tesamuh iddiasındaki Tasavvuf, ülkemizde “tekfir” modunda “Selefi” bir psikolojiye-teolojiye kaymıştır. Metropollerde ve Doğu Anadolu’da faaliyet gösteren merdiven altı medreseler, dogmatik imam, vaiz ve müftüler yetiştirmekteler. Allahtan korkmaz, kuldan utanmaz (mürai) dindarlarımız, insanları “Allah” ile aldatmaktadırlar (31/37). “Örgütlü Dindarlığın” dışındaki samimi dindarları tenzih ederim.

Diyanet reisinin sarığı, göğe değmesi gerekirken; siyasal iktidarın eteklerine değmektedir. İlahiyat fakültelerinin ve İmam-Hatiplerin sayısı artırılarak, birer İlim-bilim yuvası olma; dinsel düşünceyi tecdit etme ve eleştirme veya meslek elemanı yetiştirme yerine; -medreseye öykünerek- muhafazakâr iktidarların “arka bahçesi” olarak dindar nesil/seçmen yetiştirme ocaklarına dönüştürülmüştür. “Minareler süngü; camiler kışla; müminler asker” olarak görülmektedir. Şehirlerin tepelerine soğan kubbeli, kalem minareli, hoparlörleri sonuna kadar açık, içi boş camiler çakılmakla dindarlığın artırılacağı sanılıyor.

2- Bilim ve Düşünce Alanında: Osmanlı’nın yıkılış döneminde Teolojinin/Medresenin (İlim), doğayı, insanı ve toplumu tanıma-tasvir etme anlamında “Bilim”den/keşiften kopup giderek skolastisizme kayması (tahsil-tedris-talim, takrir), “Üniversite”yi meraktan doğan keşif yeri olmak yerine; Batı’da üretilen bilgilerin taklit ve talim edildiği mekânlar (okul) olarak kurmuştur. “Üniversite Reformu”na rağmen, Cumhuriyet döneminde “Bilgi” üretilememesinin, icat çıkarılamamasının nedeni merak, şüphe ve eleştiriden uzak, pozitivist veya dinsel dogmatizmdir. Üniversiteler, devlete bağlı; fakat siyasal iradeden bağımsız; hür düşüncenin kaleleri olma yerine; 1980’lerden itibaren, “YÖK” denen, siyasal iradenin gözetimi altında tutulmuştur. 1960’lı ve 70’li yılların lise mezunlarının kalitesini, son yılların mebzul miktardaki üniversitelerin Profesörlerinin kalitesiyle mukayese etmek lazım.

Çok katlı otoparklardan, apartmanlardan dönüştürülen, cadde üzerinde binalarda özel/vakıf üniversiteleri, birer “ticarethane” mantığı ile faaliyette bulunmaktadırlar. Her şehre bir üniversite kurmanın arkasında “Bilim” merakından ziyade; inşaat rantı, şehirlere -öğrenci müşterisi ile- ekonomik katkı ve partililere istihdam kaygısı yatmaktadır. İlahiyatçı veya Tarikatçı olmasına özen gösterilen Rektör atamaları, Üniversiteyi “hizada” tutma kaygısının bir ifadesi olsa gerek. Üniversite dışında gelişen son yıllardaki “silah teknolojisi”nin ayrı ve haklı bir motivasyonu olduğu, herkesçe bilinmektedir. Üniversitelere doktor yetiştiren Tıp Fakülteleri açma yerine; illere ve ilçelere devâsâ “Şehir Hastahaneleri” yapmanın arkasındaki müteahhit (rant) mantığını anlamak zor değildir.

2000’li yılların başlarına kadar sivil dini düşünce alanında hatırı sayılır entelektüel bir canlılığın olduğu bilinmektedir. Yayınevleri, dernekler, vakıflar, düşünce kulüpleri sempozyumlar, konferanslar, paneller düzenliyorlardı. Düşünce ürünü kitaplar ve dergiler (İlim ve Sanat, Bilgi ve Hikmet, Tezkire, İslami Araştırmalar, İslamiyyat, Divan, Liberal Düşünce, Türkiye Günlüğü…) yayınlanıyordu. Son 20 yılda ciddi bir çoraklaşmanın olduğu gözlemlenmektedir. Siyaset, Bürokrasi ve ticaret, herkesi kolayca ayarttı. Demek ki, toprak verimli, kökler derin değilmiş. Günlük politika ve ideolojiden uzak, merak veya hayretten doğan derin/hasbî düşünce, “Entel-Dantel” ve “Fildişi Kulesi” kavramları ile kınanmaktadır. Sosyal medya, kahir ekseriyeti düşünmeyi sevmeyen halkımızın, dırdır ve dedi-kodu mekânı oldu: “Tüfek icat oldu, mertlik bozuldu”.

3- Sanat ve Mimari Alanda: Sanat damarı Sünniliğin teolojik kuruluşunda tâ baştan hayli kurumuş muhafazakârlık süsleme, tezhip, ebru, minyatür, kaligrafi ve şiir dışında yaratıcı sanat çeşitleri olan müzik, resim, heykeli, çocukça bir “Şirk” korkusu ile baştan beri reddetmiştir. Bugün muhafazakârlar, mizah ve müzik yaratamadığı için, müzisyenleri ve mizahçıları cezalandırmakla meşguller. Sinema sanatı, “Filim icabı” tabiri ile alaya alınmaktadır. Muhafazakâr televizyon kanallarının programları, ibret ve eğitim içeriğinden ziyade; eğlence ve dedikodu ağırlıklıdır. Tarım ürünleri veya tarihi kahramanları ile meşhur kasaba ve şehirlerin meydanlarına veya girişlerine yapılan karpuz, kavun, kabak… Karacaoğlan, Köroğlu, Nasrettin Hoca, Ferhat… maketleri ve heykelleri, insanları sadece güldürmektedir. Halı ve kilimin mekânı olan Anadolu’da, muhafazakâr ailelerin evleri makine halısı ile bezelidir. Devletlularımız (zenginler), Kapitalistler gibi paralarını yatırıma dönüştürme, kültür-sanat koleksiyonlarına veya hayra harcama yerine; Kadillakı, gayrimenkulü önceliyorlar.

Siyasi ve bürokratik ekibin son 20 yılda ağırlıklı olarak Karadenizli müteahhitlerden oluşması, iç göçün ve şehirleşmenin hızlı olduğu ülkemizde, Ekonomiyi “inşaat” ağırlıklı bir yapıya dönüştürmüştür (“İnşaat Ya Resulullah!”). Bilge mimarımız rahmetli Turgut Cansever ve Saadettin Ökten’in yazdığı kitaplar ve katıldıkları televizyon programlarında yaptıkları uyarıları, sümen altı edilerek; şehirler, birer “beton ormanına” dönüştürülmüştür. Konut açığı ile birlikte rant içgüdüsü, “TOKİ” adı ile örgütlenerek, İslami metafiziğin yarattığı Anadolu’nun ve İslam şehirlerinin ahlaki-sosyal dokusu olan “Mahalle”yi tarumar ederek; çok katlı “İnsan Siloları/Siteler” ürettiler. Genellikle yabancı afili isimler taktıkları “Cam Kuleler” ile şehirlerin göğünü-güneşini örtüp, ufuklarını kararttılar. Havadan (kat irtifaı) “Emsal” adı altında para kazandılar. Çoğunluğu Karadenizli müteahhit olan belediye başkanları, şehir ve kasabaların yeşil alanlarını park-bahçe yapma yerine; “Kupon Araziler” olarak imara açarak arsa-emlak ürettiler. Şehrin dışına devâsâ “Millet Bahçeleri” yaparak halkın oralarda “yatıp-uzanması”nı salık verdiler. Yassı Ada’nın “Demokrasi Adası” adı altında betona boğulması, peyzaj açısından ibretamizdir. Avusturya’nın “Hallstat”ına benzeyen “Uzungöl”ün; Karadağ’ın “Sveti Stefan” adasına benzeyen Bursa’nın “Gölyazı” beldesinin mimari mukayesesi, coğrafi benzerliklere karşı ortaya koyduğumuz hoyratlığı ve mekân organizasyonundaki kapasitesizliğimizi gözler önüne serer. Osmanlı’nın kerpiç, taş, ahşap ev mimarisinin en zengin stokları, bugün Balkanlarda ve Yunanistan’dadır. Tarihi bir film çekmek isteyen, platform/plato olarak oralara gitmek zorundadır. “Turizm” olarak sahillerdeki koy, köy, kasaba ve şehirlerin doğal güzelliklerine uygun bir mekân/mimari organizasyonu yerine; şemsiye-şezlong, lokanta-bar işletmeciliğine dönüşmesi, kültürel yapımıza mümasildir, paçozluktur.

4- Siyaset ve Ekonomi Alanında: Siyaset, İslami açıdan, toplumsal adaleti ve güvenliği (makasidu’ş-şeria) sağlamak için “Farz-ı kifâye” olarak, bir kesim insanın ahlaki sorumluluk saiki ile (honorial duty) fiilen yerine getirmesi; toplumun da, “Farz-ı ayn” olarak, takip ve denetlemesi gereken ahlaki vazifedir. “Halka hizmet, Hakka hizmettir. Siyaset, -netameli uzun Müslüman tarihini atlayarak- bugün Türkiye’de pejoratif olarak “yalan-dolan” anlamına kaymıştır. Büyük ölçüde mesleksiz muhteris insanların cirit attığı/at oynattığı bir arenadır. Devrimin yarattığı kültürel şizofreni (“Yaralı Bilinç”), siyaseti Türkiye’de normal rayından çıkararak, sürekli bir kavga-hakaret, dalaşma-boğuşma, devleti “başka”larına karşı baskı aracı olarak kullanma veya ona sızma, onu ele geçirme faaliyetine dönüştürmüştür. Bir türlü “birlikte yaşama” pratiği oluşturulamamaktadır.

Toplum, herkesin hakkını-hukukunu koruyacak kurum, kural, denetleme, “Devlet adamı” talep etme yerine; kendileri gibi düşünen, kendi kişisel veya zümresel menfaatlerini koruyan çatal yürekli “Lider”ler talep ediyor: Ata binen, kendini “Padişah”; dokuz keçisi olan, kendini “Ağa” sanıyor.

Endüstri devrimini yapamamış bir toplum olarak Türkiye’de iktisadi faaliyet, büyük ölçüde  “Politik İktisat”tır. Özel sektörün zayıflığı veya Avrupa’dakine benzer bir “Burjuva (Sanayici-Tacir)” sınıfının oluşmaması; üretim, icat çıkarma, ticaret yapma, emek-alın teri yerine; herkesin gözünü devlete, onun ekonomik imkânlarına dikmesini doğurmuştur (Devletlu). Rasyonel ekonomik kurallara göre, -sömürüye başvurmak zorunda olmadan- “sermaye”nin oluşturulamaması, devleti, zenginlik oluşturmanın, mevcut sermayeyi -hukuksuz olarak- el değiştirmenin aparatına dönüştürmüştür. Bazı siyasiler veya bürokratlar, -hukuk tanımadan- devlet gücünü/yetkisini kullanarak özel sektörün kazancına “ortak” olmakta; olmadı, onlara “çökmek”teler. Uzmanlık alanını: “Korku iklimi oluşturma ve şiddet tarzı organizasyonlarla zengin olma” olarak tanımlayan Sedat Peker, bu “politik iktisadın” amiyane deyimle “Mafyöz ilişkilerin” -bir dönem içinde bulunması hasebi ile- nasıl işlediğini ifşa ederek, toplumda “vicdanın sesi olarak” karizmatik bir kahramana dönüştü. “Danışmanlık” bürosu kuran partizanlar, rüşvet çarkı ile özel sektörün işlerini halletmekteler. “Kırık Cam Teorisi” gereği, temiz kişiler de, ortamın/çarkın pisliğinden dolayı pisleşmekteler: “Üzüm, üzüme baka baka kararır.”

5- Hukuk Alanında: Devletin dini Adalettir. Hukuk, Rahmaniyetin tecellisi olarak adalettir. Yasama ve Yargı, millet-toplum adına, onun ortak maslahatı gözetilerek uzmanlık ve vicdanlılık ile yapılır. Bu işi, vicdanı hür, irfanı hür insanlar yapar. “Tanrılık” bir iştir. Hukuk güç istenci, iktidar tutkusu ve kâr maksimizasyonu olarak, mesleksiz muhteris siyasetçilerin emrinde bir “değnek”e veya “Dog”a dönüştüğünde, bunun adı paçozluktur. Bir devlet, yazılı kurallara riayet, etkin denetim ve şeffaflığa dayanıyorsa, “Hukuk Devleti”dir; ya da, mafyöz ilişkiler toplamıdır. Bu ilişkilerin “Siyaset”, “Derin Devlet”, “Hikmet-i Hükumet” olarak nitelenmesi, durumu değiştirmez.

6- Sonuç: Allah, şöyle buyurur: “Bir toplum, kendini değiştirmedikçe; Allah, onların durumunu değiştirme (k için yardım etme)z.” (13/11). “Herkes, yapıp ettiğinin rehinidir.” (74/38). Peygamberimiz de şöyle buyurmuştur: “Siz, nasıl iseniz, öyle yönetilirsiniz”. “Amelleriniz, yöneticilerinizdir.” (Acluni, 1/146; II/127).

“Savrulma” kavramı ile kastımız, ahlak ve hukuk dışına çıkmadır. Ahlak dışına çıkmanın teolojik nedenleri olduğu gibi; hukuk dışına çıkmanın, artı politik ve iktisadi nedenleri vardır. Bu yazıda bunlar üzerinde durulacaktır. Yazı, zımnen veya mefhum-i muhalif olarak Türkiye’de seküler saiklerle siyaset yapanların ahlaki kapasitelerinin kategorik olarak onaylanmasını ima etmez.

1-Tarihsel-Teolojik Arka Plan

Tanzimat aydınları, Jön Türkler, İttihat ve Terakki Partisi, Osmanlı İmparatorluğu’nun çökmesinden, onu deruhte eden dini ideolojinin ve kurumlarının, yani Medresenin, Sünniliğin, Tasavvuf ve Tarikatların, Hilafetin, Şeriatın çökmesini sorumlu tuttular ve Cumhuriyet’i kuran kadro, bu kurumları ilga ederek milliyetçilik ideolojisi ve devrimlerle seküler bir “Ulus-Devlet” kurdular. Mehmet Akif, “Safahat” adlı manzum eserinde ve düz yazılarında bu çöküşü anlatırken; N. Fazıl, kitaplarında ve şiirlerinde devrimcilerin bu çöken dinsel ideolojiye yaptıkları “ihanet”i ve “Şanlı Mazi”ye olan nostaljik bağlılığını terennüm eder.

Mustafa Kemal ve İsmet İnönü “Yerli/Bağımsız ve Milli/Ulusal” idiler. Adnan Menderes, muhafazakârların ilk politik önderi; Necip Fazıl ise, Türk muhafazakârlığının politik ideologlarından biridir: “Bir şapka, bir maymun, bir eldiven ve inkılap (devrim)”. “Surda bir gedik açtık, mukaddes mi mukaddes; Ey kahpe rüzgâr, artık ne yandan esersen, es.” Her ikisi de Amerikancı idi. N. Fazıl’ın Amerikancılığını aşağıdaki cümleleri gayet açık bir şekilde ortaya koymaktadır: “Amerikan politikasını korumakla mükellefiz… Amerikan siyasetini tutmak, biricik yoldur… Amerika’dan nazlı bir sevgili muamelesi görmek, biricik dikkatimiz olmalı. Yoksa bir Amerikan bahriyesinin iki yana açık bacakları arasında mütalaa ettiği kadrodan ileri gidemeyiz. Dış siyasetimizde Amerikan siyaseti ve iç bünyemizde Amerikanizm politikasını kendimize tecezzi etmez bir siyaset vahidine göre ayarlamakta büyük ve her işe hâkim bir mana gizlidir.” (Büyük Doğu, Sayı: 20, 17. 7. 1959)

Muhafazakâr ruh, 1950’ye kadar yer altına çekilerek Cemaat ve Tarikatlarla varlığını sürdürür. 1950’den sonra demokrasi ve çok partili hayata geçişle birlikte Anadolu’nun muhafazakâr ruhu, kendini “Demokrat Parti” olarak örgütleyip siyasete katıldı. 1960’ta da ihtilal ile devrildi ve üç önderi idam edildi. Bu olay, muhafazakârlarda ikinci bir uçuklama ve içerleme yarattı.

Sünniliğin siyasal aklını belirleyen “Fütuhat” olgusu, -kılıç elden düştükten sonra- fiilen sona ermiş olmasına rağmen; “Daru’l-Harp” kavramı hafızalarda mevcuttu. Yeni yönetim meşru görülmediği için, birçok dindar (cemaat ve tarikat), bireysel ilişkilerinde Daru’l-Harp “hukuku”nu uyguladı. Fütuhat, fiilen bitmiş olsa da “Ganimet” kavramı, itiyadı, kodu, kişiliklerde ve bilinçaltında diri idi. Halifelik ilga edilmişti; ancak kavram, kişi kültü olarak (Şeyh, Şair, (Hoca) Efendi, Başbuğ, Lider…) zihinlerde canlı idi. “Harp, hiledir” (Buhari, Cihad- 157) meşhur hadisi, Sünnilikte siyasetin bir tür “harp” olduğu yorumu ve hilenin, takiyyenin, “saman altından su yürütme”nin, siyasette ikiyüzlülüğün, kandırmanın, pusu kurmanın… meşru olduğuna inanılıyordu. Muhafazakârlar, demokrasi oyununa katılmalarının faturasının ihtilal ve idam olmasından sonra, “Siyaset yaparak/Siyasi davranarak” devlete “sızma”ya ve onu “ele geçirme”ye koyuldular.

2- “Hizmet Hareketi”- Fetö

Fetullah Gülen, Cumhuriyet’in erken döneminde Said Nursi ve Nurculuğun başına gelenlerden dersler çıkararak, Cemaati için  (Hizmet Hareketi) “Saman altından su yürütme” siyasetini, yani devlete “sızma (takiyye)” yöntemini benimsedi: “Paralel Yapı”. Cemaatin 70’li yıllardan itibaren çıkarmış olduğu “Sızıntı” adlı kültür dergisi, bu politikanın kod adıdır. Hanefilerin geliştirmiş olduğu “Daru’l-Harp Hukuku”nu, devlet ile ilişkilerinde uyguladılar. Bu hukuk, normal şeriat yönetiminde -örneğin, faiz alıp vermenin- “Haram” olduğu birçok eylem ve davranışa “meşruiyet” veren bir hukuktur. Bunun, düpedüz “çifte standart” olması hasebi ile; temel kurucu metinler olan Kur’an ve Hadis ile bir ilişkisinin olmadığı, ayrı bir bahistir. Özetle, “The Cemaat”in “Fetö”ye evrilmesi, özünde Sünniliğin teolojik-ahlaki defoları ile ilgili bir mevzudur. Bu olgu, bütün bir Türk tarihini kesen mistisizmin siyaset içinde yozlaştırılması veya siyasetin, hastalıklı bir şekilde mistisizm seviyesine çıkarılmasıdır.

Politik perspektiften Fetullah’ın Amerikancılığı üzerine laf söylemek zaittir. Said Nursi’nin Amerika sempatisinden geliyor olmalı. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra “Yeryüzü Tanrılığı” taslayan (Süper-Güç) Amerika, sekülerlerin ve muhafazakârların melcei olmuştur. Demirel, “Soğuk Savaş” döneminde haddini bilerek her iki gücü de idare etmesini bilmiştir. Özal ise, Menderes’in izinden giderek Türkiye’yi “Küçük Amerika” yapmaya özenmiştir.

3- Millî Görüş

Gelelim “Milli Görüş” hareketine. Rahmetli Erbakan, kendi karizması ile bir “parti” kurarak, seküler siyasi elitlerin ve Askeri vesayet yönetiminin uygulamalarına karşı demokratik prosedür içinde mücadele etti. Partilerinin kapatılmasından sonra, asla illegaliteye tevessül etmedi. Onun, “Milli Görüş” kavramı ile kendince “İslam”ı kastettiği bilinirdi. İcraatlarını ahlaki-dini (ibadet) saik ile yapardı. Partililerle özel konuşmalarında ve kamuya karşı söylemlerinde bir “iki dil”lilik mevcuttu: Meşhur “Patates Dini- Gerçek Din” ayrımı. Ancak o, oyunu, Demokrasinin kurallarına göre oynadı. Devleti “ele geçirme” veya ona “sızma” diye özel bir ajandası ve gündemi yoktu. Kafasındaki şeriatı “Adil Düzen” diye dile döktü, program yaptı. Devleti benimsemişti; onunla bir sorunu yoktu; iyi bir “Devlet adamı” idi. “Batı taklitçisi” diye isimlendirdiği seküler siyasi kadrolarla kendi doğruları ile aleni mücadele ediyordu.

4- AK Parti

AK Parti’ye gelince, 2000’li yılların başında merkez sağın ahlaki çöküşünden sonra, orayı ikame etmek için, Milli Görüş geleneğinden gelen bazı siyaset erbabının “Gömlek Değiştirerek”, merkez sağdan devşirdikleri tecrübeli politikacılarla kurdukları bir partidir. Partinin kuruluşunda Amerika onayını herkes bilmektedir. Sayın Erdoğan: “Ben, BOP’un eş başkanıyım” diyerek bunu tescillemişti. Parti kurulduktan sonra Liberallerin desteğini aldıkları gibi; bir kısım Kürtlerin, Alevilerin ve Sol-liberallerin desteğini de almışlardı. Buradaki “Gömlek Değiştirme” kavramı, semantik olarak, rahmetli Erbakan’ın, Askeri vesayetçe “İrtica ve Şeriatçılık” olarak gayri meşru görülen “Milli (İslami)” ve açık-anlaşılır dilini terk ederek, “Muhafazakâr Demokrat” bir dil benimsemeyi ifade ettiği gibi; bir yandan iktidar olarak devlet imkânlarından iktisadi olarak nemalanmayı (“Biraz da biz ölelim”); bir yandan da The Cemaat’in “Saman Yolu” yüce(!) idealine varmak için “Saman altından su yürütme/takiyye”  politikasının başarısına öykünerek ve onunla işbirliğine girerek politika yapmayı, devleti ele geçirmeyi ifade eder. Askeri vesayet elimine edildikten sonra, Fetullah, Sayın Erdoğan’ı kendi “Amerikancı-Dindar” politik hedefleri karşısında “engel” görmeye başlayınca, “kavga” çıktı ve sonunda 15 Temmuz darbe girişimine kadar uzandı. Hâsılı, Fetö’yü Amerika’nın Erdoğan’ı -kendi çizgisinden çıktığı gerekçesiyle- tasfiye için kullandığını, sayın Erdoğan biraz geç anladı ve bundan sonra onunla mücadeleye başladı.

İslamcılığın sembolik kapital değerinin zamanla iktidarda kalmaya yetmemesi veya yıpranması üzerine, kendini “Milliyetçilik/Vatanperverlik” sembolik kapitalinin “sponsoru” olarak gören MHP ile koalisyona gidilerek “Cumhur İttifakı” oluşturuldu: İslamcılığın sembolik işareti olan “Rabia”nın yerlileştirilerek “Bozkurt” işareti ile ittifakı.

AK partideki “Cemaat” ve “Tarikat”ler, “Daru’l-Harp” tortusu ile dinsel “Biz”liği kullanarak devlete sızmaya ve devletten “Vakıf” maskesi ile kamu malı elde etmeye (istimal-intifa) çalışırken; “Parti”li “Biz” (partizanlar), devletten ihale, arsa/emlak, iş alıyorlar; yedi sülalelerini -KPSS yetmiyormuş gibi; “sadakat-ihanet” gerekçesi ile özel “Mülakat”la- “iş”e yerleştiriyorlar. Devrimden gelen travmadan dolayı “Devlet”, hâlâ “öteki” olarak görülüp, “ganimet” kodu ile kamu mülkleri ele geçirilmeye çalışılıyor. Partinin tabanının genellikle periferiden, yoksul Anadolu’dan geliyor olması, liderinin “kendinden” olması, “alan memnun, veren/satan memnun” şeklinde pragmatik bir yönetim pratiği ortaya koyuyor. Siyaset, kendini ahlaktan kopardığı oranda, “Hikmet-i Hükumet” olarak güç istencine dönüşüyor.

Partinin, özellikle “Karadenizli-Gürcü” ağırlıklı siyasi-bürokratik kadrosunun ve kamu kaynakları üzerinden rant dağıtan mekanizmasının, bunların dışına çıkmaması, gözlerden kaçmamaktadır. Diğer etnik kökenliler ve bölgeliler, partide biraz “taşeron” niteliğindedir. Resmiyette “Muhafazakârlık”, kendi aralarında “İslamcılık” söylemi, partinin “Kültürel-Sembolik Kapital”idir. (Bourdieu). 20 yıldır bu kültürel-sembolik kapital, politik-ekonomik sermayeye dönüştürülmektedir: “Bize her yer Trabzon”, “Çalıyorlar; ama, çalışıyorlar.”

5- Sonuç

Siyaset alanı başta olmak üzere iktisadi ve hukuki alanlardaki ilişkilerin ilkelerini tanzim eden Kur’an ayetleri şöyledir: Anlaşma/sözleşme yaptığınızda Allah’a karşı verdiğiniz sözü/hukuku/ilkeyi yerine getirin. Allah’ı kendinize kefil kılarak pekiştirdikten sonra yeminlerinizi bozmayın. Şüphesiz, Allah, yaptıklarınızı bilir. -Bir topluluk (Parti-cemaat-tarikat?) diğer topluluktan daha “güçlü” veya “çok” diye-, yeminlerinizi aranızda bir hile ve fesat sebebi yaparak; ipliğini iyice eğirip büktükten sonra tekrar onu çözen-bozan kadın gibi olmayın; Allah, bununla sizi imtihan etmektedir… Yeminlerinizi aranızda hile ve fesat sebebi yapmayın. Sağlamca bastıktan sonra, ayaklarınız kayar da; Allah yolundan sapmanız sebebi ile kötü azabı tadarsınız…” (16/91-92,94). Bu ayetler, mümin-kâfir ayrımı yapmadan; güçlü-zayıf ayrımı yapmadan; her hâlükârda adil ve dürüst olmayı tavsiye ediyor.

Bu teori karşısında “Kitabına uydurarak” ve “Hile-i Şeriyyeler” ile, “Daru’l-Harp”, “Harp=Hile=Siyaset”, “Takiyye” ve “Ganimet” kavramları ile kendini kandırıp ahlaksızlık, hukuksuzluk yapmak, “savrulma” dan başka nedir?