İLHAMİYYAT

1- Batı’nın Poetika-Politika Hikâyesi 

Akademisyen, kültürel çalışmalar uzmanı Besim Dellaloğlu,  “Poetika ve Politik (İst. 2020)” adlı eserinde Avrupa’nın ve Batı’nın “Ancien Regime”den yani Kilise/Katoliklikten (Ortaçağ/Karanlık) çıkarak modern seküler paradigmanın oluşum hikâyesini anlatır. Bu sürecin, bir “Uzun Devrim” olduğunu; poetik/kültürel olanın politik olanı öncelediğini vurgular.

Bu sürecin, gelenekten kalkarak onun yenilenmesi, evrilmesi, tekâmül ettirilmesi süreci olduğunu ortaya koyar. Adına Rönesans, Reform, Aydınlanma, Hümanizm, Sekülerleşme dediğimiz süreçlerin tümünün bu karakteri taşıdığını belirtir.  Bu süreçleri Kültür, medeniyet, matbaa, klasik, kanon, üniversite, edebiyat, sanat, kamusal alan, roman, ulusal alegori, gelenek, yerlilik, kültür savaşları, kültürel hegemonya, sosyoloji… gibi odak kavramları üzerinden yapar.

Yani “Ulus Devlet” ve “Milliyetçilik” dediğimiz politik ve “Endüstri Devrimi” veya “Kapitalizm” gibi ekonomik kategorilerin “kültürel kamusallık” gibi bir geçmişi vardır. Batı’da meydana gelen toplumsal değişmeyi metodolojik açıdan ele alan bu tasvir, zorunlu olarak Batı’nın Prometheuscu-Seküler, ilerlemeci, organizmacı-mekanik, doğacı/materyalist, hümanist… paradigmasını benimsemek anlamına gelmiyor. 

Dellaloğlu, “Ahmet Hamdi Tanpınar: Modernleşmenin Zihniyet Dünyası (İst-2012)” adlı eserinde ise, Tanpınar’ın, eserlerinde Avrupa’nın veya Batı’nın yaptığını “devam ederek değişme, değişerek devam etme” şeklinde benimsediğini ortaya koyar. Yahya Kemal ise, bu yaklaşımı, Tanpınar’a benzer şekilde “İmtidad”  kavramı ile eserlerinde ortaya koymuştur.

Dellaoğlu, Batıda oluşan kültürel kamusallığın Kanon-Klasik, Sanat-Edebiyat bölümünü Türkçede “Müfredat” oluşturma; Üniversite-Eğitim (Bildung) bölümünü ise “Maarif” olarak karşılamaktadır. Dellaloğluna göre, “Türk Devrimi”, Yahya Kemal ve Tanpınar’ın modernleşme yaklaşımlarını göz ardı ederek, kültürel ve politik olarak radikal bir “Kısa Devrim” yapmıştır.

Buna biz “Kısa-devre” de diyebiliriz. Dellaloğlu, Modern Türkiye’de seküler modernistlerin, genellikle her şeyi yenilemek/devirmek peşinde iken; muhafazakârların, genellikle her şeyi değiştirmeden/yenilemeden devam ettirmek (yerlilik-millilik) peşinde olduklarını söyler. Ana tezini özetlediğim bu konuyu Türkiye bağlamında biraz detaylandırmaya ve örneklendirmeye çalışacağım.

2 – Tarihsel Hikâyemiz 

16. yüzyılda Batı’da (1517) Luther, Wittenberg’deki Katolik kilisesinin kapısına meşhur 95 maddelik itirazlarını astığında “Teolojik Rönesans (Yenilenme-Tecdit)” ı başlatmış oluyordu. Bizde (Derviş Devlet Osmanlı) ise, medrese, skolastik bir tekrar ve taklit içinde iken; halkın dini muhayyilesi, canlı Tarikatların kontrolünde idi.

17. Yüzyılda (1651) Kadızâdeliler ile Sivasîler arasındaki kanlı çatışma, bunun bir kanıtıdır. Kâtip Çelebi’nin “Mizanu’l-Hak (çev: S. Uludağ. İst 2008)” adlı eserinde anlattığına göre, Ayasofya imamı Kadızade Mehmed Efendi ve Sultanahmet cami imamı Abdulmecid Sivasî’nin atışma yolu ile taraftarlarını birbirlerine karşı düşmanlaştırdıkları ve bir Cuma günü kanlı çatışmalara sebep olan ihtilaf konuları şunlardı:

Kabir azabı var mı yok mu, kabir ziyareti caiz mi değil mi, şefaat var mı yok mu, Hızır yaşıyor mu ölmüş mü, Kandil kutlamak ve mevlit okumak caiz mi değil mi, tütün ve kahve içmek haram mı değil mi, sema ve devran caiz mi değil mi, matamatik ve felsefe yapmak caiz mi, yasak mı? …. 

Hâsılı, Osmanlı, Teolojik tecdidini yapamadığı için, Batı’nın meydan okumalarına mukabelede bulunamadı. 18 ve 19. Yüzyılda başlayan “Tanzimat” ve “Meşrutiyet” yani kültürel ve politik yenileşme çabaları, kültürel ve politik bedenin çökmesini durduramadı. “Üç Tarz-ı Siyaset (İslamcılık-Batıcılık ve Türkçülük)” tartışmaları, Jön Türklerin-İttihat ve Terakki Partisinin politik devrimi ve imparatorluğun tasfiyesi ile sonuçlandı. 

3 – Türkiye Cumhuriyetinde  Kültür ve Politika 

Cumhuriyet devrimi kültürel ve politik bir “Kısa Devrim” dir. Şeriat-Tarikat-Medrese (kültür) ve Hilafet-Saltanat (politika) ilga edilmiş; alfabe değiştirilmiştir. Sekülerlik ve Pozitivist bilim (üniversite), toplumun yeni Dünya görüşü ve kültürel kimliği olarak (müfredat ve maarif) benimsenmiştir. Bunların tümü, Batı’da olduğu gibi geleneğin organik-yaratıcı yenilenmesi (Kanon, Klasik, Rönesans, reform, Aydınlanma) yani “kültürel kamusallık” veya “Uzun Devrim” veya “Tecdit” yaratarak değil; politik bir “ Kısa Devrim (kısa-devre)” ile olmuştur. 

Bu sonuç, yani kültürel bir kamusallık yaratamamak Türkiye’de ideolojik-politik olarak seküler/laik- muhafazakâr/dindar; mezhebi olarak Sünni-Alevi; etnik olarak Türk-Kürt “pür-politik” kimlik fay hatlarını yarattı. Son elli yılda ise, “”takiyye” stratejisi ile “The Cemaat/Hizmet Hareketi” diye kültürel-politik bir “Paralel Yapı” oluşarak bir yönü ile politik “Vesayet Rejimi”ne; diğer yönü ile de politik ”İslamcı/Muhafazakâr” iktidara karşı “pür-politik-terörist” bir atraksiyona kalkıştı (15 Temmuz).  

Adetâ çelik çemberli (katı dogmatik) bu politik “Biz”ler, “Ufukların Kaynaşması” ve “Dalgaların Girişimi” şeklinde kültürel kamusallık veya islamî deyimle bir “tecdit” yaratamadığımız için; üzerinde uzlaşacağımız kültürel Kanonlar, Klasikler, Şiirler, Teolojik metinler, Sanat-Edebiyat ürünleri yaratamadığımız için; pür-politik söylem ve eylem, içerleyerek-uçuklayarak düşmanlık, hınç, kin ve nefretle PKK, DHKP-C ve FETÖ olarak “terör”e bile dönüşebilmektedir. Terör örgütlerinin hainliği veya onların dış güçler tarafından desteklenmesi, oluştukları ortamın kültürel-politik sorunlarını görmezlikten gelmeye itmemeli.  

Kendini çağdaş, Batılı, muasır-medeni, seküler-laik olarak görenler; karşıtlarını mürteci, cahil, yobaz-bağnaz, şeriatçı-hilafetçi… olarak nitelerken; kendilerini dindar/muhafazakâr, yerli, milli ve mukaddesatçı olarak görenler, karşıtlarını köksüz, yabancılaşmış, gavur kayırıcıları… olarak görmektedir. Her bir kimlik politikası, -kültürel kamusallık yaratılamadığı için- politikada “kişi kültü” yaratarak onun eteklerine tutunmaktadır. “İstiklal Marşı” ve “Yemen Türküsü” dışında ortak olarak toplumun/milyonların okuyabileceği manzumlarımız maalesef yoktur.

Batı, İncil’i herkesin okuyup anladığı “Kanon” yani değeri tescil edilmiş, kabul görmüş, gelenekselleşmiş kurallar, eserler haline getirebildiği halde; Bizde Kur’an, toplumun bir kesiminin ezberden okuyabildiği “kutsal” dır. Aynı şekilde, örneğin Safahat’ı, Mesnevi’yi, Nutuk’u kanon ve klasik haline getiremedik.  Fransızlar Rousseau’yu; Almanlar Goethe’yi; İngilizler Shakespeare’i, Ruslar Dostoyevski’yi, İranlılar Hafız’ı, Araplar Hadis’i… klasik veya kanon haline getirebilmişlerdir. Üniversite, toplumun tümü için –Dellaloğlu’nun kavramsallaştırması ile- milli “müfredat” ve “maarif/eğitim (Bildung)” oluşturmanın ocağı olarak düşünülmek yerine; ideolojik ve politik hegemonya kurmanın aparatları olarak algılanmaktadır. Hâsılı “Kültürel Hegemonya” (Gramsci) oluşturma yerine; hep “Politik Hâkimiyet” peşinde koşuyoruz. 

4 – Sonuç 

Bir ulus devlet sınırları içinde yaşayanların veya aynı gemide yolculuk yapmak zorunda kalanların yapması gereken, birincil insani/medeni faaliyet, merkezleri örtüşmese de ufukları birbiri ile kaynaşabilen veya dalgaları birbirine girişebilen farklılıkları barındıran kültürel kamusallıklar, “Bizler” yaratabilmektir. A. İzzet Begoviç’in dediği gibi: “Tevhit, aynı inancı paylaşan insanların birlikte yaşaması değil; farklı inançta olan insanların birlikte yaşayabilmeleridir.” Herkesi eşit haklara sahip “Vatandaş” lar olarak görebilmektir. Politik faaliyet ise, Carl Schmitt’in kavramsallaştırması ile “Dost-Düşman” kategorileri yaratmak değil; Badiou’nun dediği gibi nefreti denetim altına alabilmektir.

(A. Badiou, Aşka Övgü, çev: O. Türkay. İst. 2021. s 52). Şayet dost-düşman ayrımı yapacak isek de, bunu antropolojik kültür unsurları (din, mezhep, dil, etnik köken) üzerinden vatandaşlar için değil; adalet-zulüm üzerinden –gerektiğinde dış politikada- yapmaktır. Badiou, siyaset konusunda şöyle devam ediyor: “Nefret, kaçınılmaz olarak düşman sorunun tetiklediği bir tutkudur. Düşmanların var olduğu siyasette, ne şekilde olursa olsun örgütlenmenin rollerinden biri her türlü nefret etkisini denetim altına almak, hatta geçersiz kılmaktır. Siyasal düşman konusunda olabilecek en açık ve en sınırlı tanımı verebilmektir. Bu da, son derece entelektüel (ve de ahlaki. İG) bir sorundur.

Yoksa neredeyse bir önceki yüzyılın tümünde olduğu gibi, olabilecek en belirsiz ve en geniş tanımı vermek değildir.” (Badiou, a.g.e. S. 52). Bu konuda Kur’an şöyle der: “Allah, sizin ile ”düşman” olduğunuz insanlar arasına bir sevgi/yakınlık koyabilir.” (60/7).  Dolayısıyla, -kültür yaratma kapasitesizliğimizden geçtik- politik faaliyeti, sudan bahaneler ile insanlar arasında ebedi düşmanlıklar yaratmanın bir aparatına dönüştürmek, matah bir şey değildir.

Nietzsche’nin “Köle Ahlakı” dediği ve tarihsel olarak Yahudilerde teşhis ettiği şeyin itici gücü “hınç” ve düşmanlaştırma, “Günah Keçisi” yaratmadır. Yani maruz kalınan adaletsizliğin ve köleleştirilmenin, adalet arzusu değil de; “intikam” ahlakına yol açmasıdır. Filistinlilere yaptıklarında olduğu gibi. Kur’an, şöyle der: “Birilerine karşı içinizde beslediğiniz kin, sizi adaletsiz davranmaya itmesin; İyilik ve takva üzerine yardımlaşın; günah işlemek ve düşmanlık üzerine değil. “ (5/2). Bana öyle geliyor ki M. Akif ve “Safahat”, bir kanon-klasik olma niteliğine haiz iken; N. Fazıl’ın “Büyük Doğu”su ve “Çile”, adlı eseri, muhafazakârların maruz kaldığı “Kısa Devrim”in yarattığı “öz vatanında parya”lığa karşı bir “hınç” ahlakını dile getirmiştir. Muhafazakârların “kültürel hegemonya” yaratamamalarını biraz buralarda aramak gerekir. 

1 – DİNİ SAİKLİ HUSUMETİN KAYNAĞI

Ahirette cehennemlikler/kaybedenler, pişmanlıklarını şöyle ifade ederler: “Ey Rabbimiz, “Husumetimiz bize galip geldi; hatalıydık” (23/106).  Demek ki, dini bağlamda hidayeti bulamamanın, dalalete sürüklenmenin temelinde yatan husus, ahlaki konularda cehalet, korku, çıkar veya kibir saikleri ile tek tek insanların veya grupların içine kapandıkları kör/taklidi-dogmatik husumet/düşmanlık, kibir/istiğna ve kesin inançlılık durumudur. Şüpheyi, eleştiriye açık olmayı ve sürekli “düşünceli” olmayı terk etmektir. İnsanda yerleşmiş, tabiatının en derin temel yapısı olan ve daima kendilerini “normal” olarak sunan teşhisi zor içgüdü ve arzuların “makuliyete” bürünmesi, Kur’an’da “Heva” olarak nitelenir. İnsanın derininde olan vicdanının çeperinde olup, onu sarmalayan bu duvarın aşılması oldukça zordur. Bu durum, bazen kendini norm ve ahlak olarak bile niteleyebilmektedir. Örneğin, Kur’an şöyle der: “Onlara yeryüzünde kötülük/fesad çıkarmayın.” dendiğinde: “Ne münasebet, biz sadece ıslah edicileriz.” derler. Dikkat et,  onlar bozguncudurlar, fakat kendileri bunun farkında/şuurunda değiller.” (2/71) “Sana amellerinde en büyük zarara uğrayacakları haber vereyim mi? Onlar, bütün çabaları dünya hayatı peşinde koşarken heba olmuş kişilerdir, fakat kendilerine sorsanız, iyi işler yaptıklarını söylerler.” (18/103-104) Medyen halkına/şehrine peygamber olarak gönderilen Şu’ayb peygamberin halkını uyarılarına karşı, halk ona şöyle diyordu: “Senin (yeni) ibadetin/dinin mi bize babalarımızın taptığı ilahlardan ve mallarımızı istediğimiz gibi harcamaktan vazgeçmemizi emrediyor? Oysa sen, yumuşak huylu ve akıllı bir adamsın.”(ll/87) Bu durum baskıcı, ayartıcı ve zorlayıcı içgüdü ve keyfi arzuların (heva) bencil zekâ tarafından araçsal olarak aklileştirilmesi ve toplumsallaştırılmasıdır. Cehalet, tembellik, korku ve çıkarın ürünü olan mitoloji ve şirkin/paganizmin, İlahi dinlerdeki uzantısı veya paraleli, dogmatik/taklidi körlüktür. Muhteva/ajanda değişse de; karakter, psikoloji ve saikler aynıdır: “Dinlerini paramparça ettiler; her mezhep de (hizb) kendinden son derece emindir.” (23/53)

Çıkarlar, arzular ve güdüler toplamı olarak heva, havalanıp/şişip benliği bütünüyle kaplayınca, doğru değerlendirme kapasitesi olan vicdanı örter (istikbar, 2/34, 7/146, 74/23 … ) ve giderek kişi kendini yeterli görmeye başlar (istiğna, 80/5, 92/8). Her türlü ahlaksızlığın önemli bir kaynağı işte budur: “İnsan kendini yeterli görünce azar.” (96/6-7). Şeytan’ın trajedisi bu olduğu gibi (2/34); şeytanlaşmış bütün insanların durumu da aynıdır. İnsan hevasını ilahlaştırınca, bunun sonucu bilgi aktlarından kulağı ve kalbinin mühürlenmesi, gözünün perdelenmesi sonucu dalalete düşer (45/23). Yani kendine (özüne, vicdanına) yabancılaşır. Kur’an’ın, ahlaki bağlamda vicdanını ve hakikati örtme anlamında ‘’Küfür” ve “Günah” dediği şey budur.

İnsan toplumsal bir varlık olduğu için, erişkin hale gelen birey, doğal olarak içinde doğup-büyüdüğü toplumun kültürel ahlaki değer kalıplarını miras olarak alır. Otoritenin ahlaki niteliğine bağlı olarak “otoriter vicdan” da tesadüfen iyi veya kötü şeyler yapmaktadır. Çünkü bu davranışların içeriği, otoritenin emir ve buyruklarından çıkarılır; kişinin kendi vicdanından değil. Vicdan rahatlığı, içselleştirilmiş dışsal otoritenin yani cemaat, mezhep, parti, lider, toplum, devletin memnun edilmesi; vicdan azabı ise, onun memnun edilmemesidir. Bireyin en büyük doyumu, otoritenin sevgisi ve beğenisidir. Ali Şeriati’nin insanın bireysel vicdanını, özgürlüğünü ve yaratıcılığını engelleyen “zindan”lar olarak saydığı dört unsurdan (İnsanın Dört Zindanı) iki tanesi ‘tarih’ ve ‘toplum’ (kültür)dur.  Bir ‘canlı’ türü olan insan, toplumun, doğanın ve tarihin esiridir. ‘İnsan’ olma sürecine girmiş ise, ancak o zaman giderek ve aşamalı olarak bu baskılardan/zindanlardan kurtulur ve özgürleşir; ünsiyet sahibi “İnsan” olur.

Kur’an’ın nazil olduğu toplum, her toplum gibi, bireylerin bireysel bilincini, derin vicdanını yok etmiş, örtmüş geleneğin, müşrik bir dinin ve yerleşik bir kültürün egemen olduğu bir toplumdu. Kur’an’ın bireysel bilinci özgürleştirme ve derin vicdanı diriltme çabasına karşı onlar: “Hayır, atalarımızı üzerinde bulduğumuz değerlere uyarız” (2/170), “Atalarımızı üzerinde bulduğumuz gelenek ve değerler bize yeter” (5/104), “Kötü bir iş yaptıklarında (fâhişeten), “Atalarımızın böyle yaptığını gördük.’ Derlerdi” (7/28). Kur’an, kendi çağrısına karşı müşrik Arapların geçmişten, tarihten devraldıkları hazır kültürlerini, geleneklerini koşulsuz doğru ölçü olarak görmelerini, kesinlikle reddetmektedir (2/170, 5/104, 7/28, 95; 10/78, 21/35, 26/84, 31/21, 43/22-23).  Ayrıca, sorgulamasız ve koşulsuz olarak “Büyüklerimize ve ileri gelenlerimize uyduk” (33/67) diyenler, denenmeyi kaybeden cehennemliklerdir. 

2 – POLİTİK SAİKLİ HUSUMETİN KAYNAĞI

Demokrasinin olmazsa olmazı olan İktidar-muhalefet ve siyasal partilerin varoluş gerekçesi, zorunlu olarak “çoğul” ve “ideolojik” olan kimlik/kültür, güvenlik, hukuki asayiş veya ekonomi/çıkar politikalarının eleştiri,  tartışma-uzlaşma ve rekabet içinde yürütülmesidir.

Türkiye’nin, kültürel/ideolojik bir “devrim” ile kurulması ve bir imparatorluk bakiyesi olarak demografisinin etnik-mezhebi olarak çoğul yapısı, politik faaliyeti kolayca “Kimlik” eksenine kilitleyerek demokrasiyi felç etmektedir. Son dönemlerde politik hayatta kullanılan ”İttifak” veya “Cephe” kavramları ve oluşumları aslında militer/savaş-düşmanlık imaları taşımaktadır. İkinci Dünya savaşında “Müttefik Kuvvetler” vardı. Yetmişli yıllarda da Türkiye’de “Milliyetçi Cephe” hükümeti kurulmuştu. O yıllarda toplumun “sol-sağ” diye bölünerek ne hale geldiği, hafızalarda mevcuttur. Demokrasinin kavramları uzlaşma, rekabet, koalisyon, icma, şura… vs dir. Son dönemlerde Türkiye’de siyaset, vatansever-vatan haini, yerli-işbirlikçi… gibi “bölücü” ve insanlarda nefret, kin, hınç yaratan kavramlarla yürütülmektedir. ”Yerliliğin bir ideolojiye dönüştürülmesi, sürekli dışardan alma kadar “ergen” bir tutumdur. Her ikisi de, aynı madalyonun iki yüzüdür.” (Besim Dellaloğlu, Poetika ve Politik, İst.2020. s. 28) Hegel’in Aufhebng kavramının, Tanpınar’ın “değişirken devam etmek, devam ederken değişmek” ifadesi ile çevrilebileceğini ileri süren Dellaoğlu, “Rönesan”sın da geleneğin yaratıcı yenilenmesi(tecdit) olarak aynı anlama geldiğini ifade ederek şöyle devam ediyor: “ Batının yaptığı ve Türkiye’nin yapamadığı budur. Batı, hem değişiyor, hem de devam edebiliyor. Türkiye ise, ikisi arasında bir tercih yapmaya zorunlu hissediyor kendini. Bu nedenle de Türkiye ya değişiyor(devrim-İG); ya da devam etmeye çalışıyor(Katı Muhafazakârlık-İG); ama ikisini aynı anda yapamıyor. Tıpkı bisiklet binerken, sakız çiğneyememek gibi. Devam etmek isteyenlere, “Muhafazakâr”, “Yerlici”; değişmek isteyenler, “Batıcı-Kemalist-(Seküler)” diyorlar.”(Dellaloğlu, Poetika ve Politik.s51). Bu tutumlar, Kur’an’ı ve Nutuk’u kutsal kitaplara dönüştürerek “kültürel kamusallık” olarak –İstiklal Marşında olduğu gibi- herkesin okuyup anladığı ve benimsediği “Kanon” veya “Klasik”lere dönüştürme yerine,  politik-kültürel hayata “husumet” olarak yansıyor. 

Kesin-kör inançlılık (dogmatizm/taklit) ve husumet, tezyif, tahkir ve itham, tarafların diğerlerinde bulunan iyiliği, erdemi ve doğruluğu görmeyi engeller. “İttifak” yapma ve “cepheleşme”, bu ithamlarla yapılmaktadır.  Oysa, Ulus Devlet’in/sınırların, hepimizin “zorunlu” evi olduğu ve hepimizin yine zorunlu olarak “aynı gemide” olduğu; eşit “vatandaşlık” dışında etnik, dini/mezhebi, ideolojik kimlik farklılıklarının modern toplumda ve demokrasilerde “normal” olduğunu hepimiz kabul etmek zorundayız. “Kimlik” oluşturma süreçleri, beton dökme ameleliği değil; düşünsel, ahlaki ve estetik süreçlerdir. Su sızdırmaz “ölümcül kimlikler(E.Maluf)” yaratmak yerine; geçişken-olgunlaşan, evrilen, gelişen kimlikler yaratmak, “medeniliğin/insaniliğin” temel ölçüsüdür. C.G. Jung: “ Bir içsel durum, bireyde bilinçli hale gelmediği takdirde; dışarda kader(kahraman) haline gelir” der.(Jhon Beebe, Psikolojik Tipte Enerjiler ve Örüntüler. Çev: H.Aral. Ank. 2019. S 273)“Husumetin galip gelmesi”, dini hayatta ölümcül ve büyük bir hata olduğu gibi; politik hayatta da ölümcül ve yanlıştır. Allah, Hz. Musa ve kardeşi Hz. Harun’u Firavun’a elçi olarak gönderdiğinde, onlara tavsiye olarak şöyle dedi: “Ona yumuşak söz söyleyin; belki öğüt alır ve çekinir.” (20/44). Hz. Muhammed’e de şu tavsiyede bulundu: “Rabbinin yoluna hikmetle, güzel öğüt ile çağır ve onlarla en güzel bir tarzda mücadele et.” (16/125).

3 – SONUÇ

Hâsılı, iç-siyaset savaş, husumet, hile, kumpas, kurnazlık, düşmanlaştırma değil; yarış, rekabet, işbirliği, eleştiri-uzlaşıdır. Marifet adaleti, hukuku/hakkaniyeti ifade eden ”Tarafsızlık” ile Rahmani siyaset olarak bunlara “Taraftar olma” nın diyalektiğidir. İletişimin/ilişkinin, birlikteliğin, toplum olmanın zemini(kamusallık bilinci) ben-sen, biz-siz arasındaki yaratıcı diyalektik ilişki, karşılıklı bağımlılıktır. Husumet, “öteki/düşman”laştırma olarak bu bağların tahrip edilmesi, hakikatten ve dostluktan uzaklaşmaktır. Tarafların ibtidaen ortaya koyacakları söz ve davranış, jest ve misillemenin çapı, etik kapasitesi ve niteliği, onların karakterinin ve kültürlerinin tekâmül derecesine (medeniliğine) bağlıdır; ham da olabilir, olgun da.  Kur’an şöyle der: “Rahmanın kulları ortalıkta vakar ve tevazu ile dolaşan kimselerdir. Cahiller, onlara laf attıklarında “Selam” der, geçerler.” (25/63). “Onlar, yalana şahitlik etmez; faydasız/boş bir şeyle karşılaştıklarında, vakar ve hoşgörü ile geçip giderler.” (25/72). “Boş söz işittiklerinde, ondan yüz çevirirler ve “Bizim görüşümüz/işimiz, bize; sizin ki de size; selametle; cahillerle işimiz olmaz derler.” (28/55). Lokman (a.s), oğluna şöyle öğüt vermişti: “ “İnsanları küçümseyerek, surat asarak, sırtını onlara dönme. Sokaklarda böbürlenerek caka satarak dolaşma; tabii ol. Allah, böbürlenen-kibirlenenleri sevmez. Muhataplarınla konuşurken, eşekler gibi bağırıp çağırarak hakaret etme. ” (31/18-19).

1- İKİ SİYASET TARZI

Siyaset; devlet veya toplum güvenliği ve yönetimi olarak, tarih boyu bireysel düzlemde temel iki saikle icra edilmiştir: 1-  Kişisel İhtiras-içgüdü, güç istenci, zenginlik oluşturma (ontoloji-tağutluk). 2- Toplumsal maslahatı, adaleti ve hakkaniyeti koruma (insanlık-ahlak). Platon ve Aristo, siyaseti pratik ahlak olarak tanımlamışlardır. Birinci tarz siyaset, kendini kitlelere “kanun” yolu ile meşrulaştırır; ikinci tarz siyaset ise, ahlaka dayanan “hukuk (adalet)” ile meşrulaştırır. Kanunu hukuktan ayıran temel nitelik, birincinin, egemenin salt iradesine ve gücüne-ontolojiye dayanması; ikincinin ise,  yaptırım güç ile birlikte ahlaka, adalete, hakkaniyete dayanmasıdır. Bu bağlamda siyaset ile kanun ve hukuk yapmak geçişkendir. Yani siyaset yapma tarzı ile kanun veya hukuk yapma arasında kopmaz/zorunlu bir iç ilişki söz konusudur. Makyavelli, “Prens” adlı kitabında “başarılı (güç istenci-ontoloji)” olmak için, siyasilere birinci yolu tavsiye etmiştir. Kur’an ise, birinci yolu, Firavunların siyaset tarzı olarak (Tağutluk/ontoloji)  kınamış; -daha önceleri Hz. Musa, Hz. Davut ve Hz. Süleyman’a tavsiye edildiği gibi (38/26, 21/78)- Hz. Muhammed’e ikinci yolu tavsiye etmiştir (16/90). Fakihlerin formüle ettikleri “Makasidu’ş-Şeria (Şeriatın maksatları)”, siyaset ve hukukun (devletin) ortak telosu/amacı/gayesi olarak, bireylerin canını (güvenlik), malını (mülkiyet), onurunu (özgürlük), aklını (düşünce) ve dinini (özgürlük-ahlak) korumaktır.

2- HUKUK VE KANUN AYRIMI

Fransız iktisatçısı Frederic Bastiat (1801- 1850), hukuku, -makasidu’ş-şeria’ya paralel olarak- Tanrısal kaynaklı ve bireyin kişilik, özgürlük ve mülkiyet hakkının, yani bireyin meşru savunma hakkının kolektif organizasyonu olarak tanımlamıştır. (Bastiat, Hukuk, çev: Y. Arsan-A. Yayla. Ank. 2017. S. 15). Bastiat, hukukun, “kanun” yolu ile yozlaşmasının temel saikleri olarak, insanın aç gözlülüğü (yağma-soygun-ganimet-gasp) ve sahte bir “yardımseverlik” iddiası olduğunu teşhis eder. Ona göre ne din, ne de ahlak, tek başlarına tarihi süreç içinde bu eğilimleri engelleyememiştir. Bastiat’a göre hukukun temel amacı: “kolektif gücün soygunu çalışmaya tercih ettiren beşeri eğilimi durdurmak için kullanılmasıdır. Bütün hukuki tedbirler, mülkiyeti (kişiliği ve özgürlüğü) korumalı; yağmayı ise cezalandırmalıdır. Ne var ki, kanunlar, genellikle bir insan veya insan grubunun eseridir. Hukuk, müeyyidesiz olarak ve güç kullanılmaksızın hayata geçirilemeyeceğinden dolayı, gerekli gücü temin etme görevi, kanunları yapan iradeye bırakılmaktadır. İşte bu olgu, insanoğlunun fıtratında ezelden beri var olan ihtiyaçlarını en az çabayla karşılama (yağma-gasp, soygun, ganimet-İG) eğilimi ile hukukun evrensel bozulma/yozlaşma sürecinin temel nedenidir.” (Bastiat, Hukuk, 18). Hukukun, onun yapıcısı egemen irade tarafından  “kanun” yolu ile yozlaştırılması veya kanunlara riayet edilmemesi, insanların vicdanlarındaki adalet ve adaletsizlik ayrımını siler ve yok eder. Yasalara uyulmaması durumunda, toplumun ayakta kalması mümkün değildir. İnsanların yasalara uymasını temin etmenin yolu, yasaları saygıdeğer, meşru, hakkaniyetli (hukuk) kılmaktır. Kanunlar, hukukla, adalet duygusu ve ahlak ile çatışmaya başladığı andan itibaren (Hukuka güvenin kaybolması), insanlar ahlak duygusu ile hukuk saygısı arasında birini tercih etmek zorunda kalırlar. Bu iki seçenekten birini seçmek zorunda kalmak kadar kötü bir şey yoktur. “Kanunî” olan her şeyin, adil ve hukuki olduğu sağduyusu, asla doğru değildir. (Bastiat, Hukuk, s. 20). Nazi Almanyası,  Sovyet Rusyası, Çin Komünizmi, İsrail Siyonizmi ve Güney Afrika Apartheid rejimi, bunun örnekleridir.

Hukukun, “negatif” bir kavram olduğunu belirten Bastiat şöyle diyor: “Hukukun amacı, adaletin hükümranlığını sağlamaktır” ifadesi, yanlıştır; onun yerine: “Hukukun amacı, adaletsizliğin hükümran olmasını önlemektir” ifadesi kullanılmalıdır. Zira kendiliğinden (somut olarak) var olan, adalet değil; adaletsizliktir. Adalet, ancak adaletsizlik yoksa gerçekleşir. Buna göre, “güç” kullanma yoluyla insanlara işgücünün istihdamını, eğitimin konu ve yöntemini veya dinsel bir inanç ve itikadı zorla dayatmaya kalktığı andan itibaren, hukuk, negatif olma özelliğini yitirir ve insanlar üzerinde pozitif (müdahaleci-dayatmacı) bir eyleme dönüşür. Böyle bir hukuk anlayışı ile halk iradesi yerine, kanun koyucunun iradesi hâkim duruma geçer. Bu durumda halk, ne tartışma, ne de seçenekler arasında tercih yapma, ne de geleceği hakkında plan yapma gereği duyar. Onun adına, bütün bunları “Hukuk” adına, aslında kanun koyucu (siyasal egemen) üstlenir. Artık düşünme melekesini kullanma zorunluluğu kalmadığından, halk, beşeri özelliklerini, kişiliğini/kimliğini, özgürlüğünü ve mülkiyetini de yitirmiştir.” (Bastiat, Hukuk, s. 35)

3- HUKUK/ŞERİAT VE SİYASET/SALTANAT

İslam’ın kurucu anında (610-632) ve siyasal tarihinde dört “Raşid” halife döneminde, Allah’ın iradesi doğrultusunda ahlaka yaslanan bir siyaset ve hukuk pratiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Kur’an, Allah’ın, kendine koymuş olduğu kesin ahlaki yasalara göre insanlarla ilişkiye girdiğini beyan eder: “Rabbinin kendine koyduğu kesin bir yasası olmasaydı; ihtilafa düştükleri mevzuda derhal hüküm verilirdi.” (10/19,117110,20/129,41/45,42/14). “Sünnetullah” ve “Sünnet’ül-Evvelîn” kavramı da, Allah’ın ahlak ve hukuka daimi riayetini ifade eder (33/62, 35/43, 40/85).  “Allah, hükmedenlerin en iyi hükmedeni (Hakemi) değil midir?” (85/8) Hz. Muhammed de bu doğrultuda yönlendirilmiştir. Ahlaksız ve hukuksuz (adaletsiz) kanun koymayı ve siyaset yapmayı Allah güç istenci, içgüdü, istiğna, tuğyan ve zulüm anlamına gelen “Tağutluk” olarak niteler ve lanetler (2/257, 4/76, 16/36).

“Kur’an, başlangıçtan itibaren Müslümanlara tamamen ahlaki-doğal yasalarla temellenen bir kozmoloji sunmuştur. Muhtemelen Aydınlanmadaki metafizik benzerlerinden çok daha ikna edici bir güce, güçlü ve derin psikolojik etkilere sahip bir kozmoloji… Kur’an’ın ahlaki malzemesi, bu sebeple bütüncül bir ahlaki sisteme, metafiziği de içeren bir kozmolojiye dayanmıştır.” (W. Hallaq,  Hukukun Ahlaki Boyutu. Çev: N. Kızılkaya. İst. 2020. S. 88). İslami hukuk ve siyaset, bu metafiziğe-kozmolojiye yaslanmıştır.

Hz. Ali’nin politik hakkaniyet arayışına karşın; Muaviye’nin politik ihtiras, içgüdü ve güç istenci ile giriştiği ihtilalinden sonra “Saltanat” yönetimi, nisbî olarak bu rotadan çıkmıştır. Muaviye’yi bir anlamda Makyavelli’nin öncüsü sayabiliriz. Ancak, erken dönemde oluşan “Ulema” heyeti, şeriatın (mutlak olmayan-gerekçeci) temsilcisi olarak  – siyaseti olmasa da- hukuki hayatı siyasal iradeden bağımsız (sivil) olarak şeriatın kontrolünde tutmayı başarmıştır. Wael B. Hallaq, “İmkânsız Devlet”  adlı çalışmasında bu gerçeği ortaya koymaktadır: “ Yönetici, şeriat hukukunun üstünde değil, altında yer alıyordu ve hiçbir yönetici, şeriatın mahkemelerde olduğu gibi, toplumun genelinde de hüküm sürdüğü gerçeğine karşı gelemezdi. Bu şemaya göre, şeriat mahkemesi hukuku “yasama organı” yani şeriatın ahlaki yasası tarafından formüle edildiği haliyle uyguluyordu; sultanın yasaması tarafından değil.” (Hallaq, İmkânsız Devlet. Çev: A. Hikmet. İst. 2019. S. 114). “Şeriat, politikadan çok toplumla ilgili idi; ahlaki sosyal karakterle ilgiliydi. Politik toplum, birçok ikincil kaygıdan biridir.” (Hallaq, İmkânsız Devlet, 170). “Şeriat, İslami yasa diyeceğimiz hermenötik, kavramsal, teorik, pratik, eğitimsel ve kurumsal sistemdir.” (Hallaq, İmkânsız Devlet, 99). Saltanatın/siyasetin, şeriat dışı/haddi aşan epeyce eyleminin/amelinin olduğunu hepimiz biliyoruz. Bastiat’ın vurguladığı gibi, “özel mülkiyet” ile “Hukuk” arasında kopmaz bir bağ vardır. Ekonomide üretim kaynağının büyük ölçüde toprak olduğu Patrimonyal tarım imparatorluklarında fütuhat yoluyla “ganimet” olarak elde edilen mülkiyetin, Hz. Ömer döneminden sonra “Devlet” dolayımı ile Saltanat ailesine, daha doğrusu Sultanın tekil iradesine ve kullanımına verilen mülkiyet sisteminde “Kamu Hukuku”nun durumu, yukarıda bahsedilen “özel hukuk” gibi olmamıştır. Daha doğrusu, İslam toplumlarında bir Kamu Hukuku gelişmemiştir. Ayrıca, kişilik ve özgürlük temel haklarının, mülkiyet hakkına bağlı olduğu gerçeğini göz önünde tuttuğumuz takdirde; özel hukukun da bundan etkileneceği, izahtan varestedir. Ayrıca ulemanın sivil alanda hukuk üretiminin zamanla “Hile-i Şeriyye” ve “Kitabına Uydurma” kavramlarıyla şeriatın/hukukun özü olan ahlaktan uzaklaştığını da itiraf etmemiz gerekmektedir.

4- ULUS DEVLET VEYA EGEMENİN MUTLAK İRADESİ OLARAK KANUN VE HUKUK

Modern Ulus Devlet, Avrupa’da ve Amerika’da uzun süren din savaşları, sınıf savaşları, ırkçılık savaşları ve çıkar savaşları sonunda Burjuva sınıfı veya çoğunluk olan etnisite tarafından mutlak bir egemenlik olarak kurulmuştur. Tanrı’nın veya Kilisenin elinden egemenlik yetkisi ile birlikte kanun koyma, hukuk yapma ve “istisna (Mucize)” koyma yetkisi de alınmıştır. Egemen irade (Ulus),  ülke sınırları içindeki bireyleri çekirdek aile, okul/eğitim, üniversite, ordu, hastahane, hapishane, kışla… gibi “kimlik teknolojileri” ile tornadan geçirerek “Milliyetçilik” ideolojisi ile bir potada eriterek istediği nitelikte kimlikler yaratmıştır (Hayali Cemaatler).  Politik faaliyet, ahlaktan boşandırıldığı gibi; hukuk yapma da, sonuna kadar politikleşmiştir. Halkı Müslüman olan ülkelerde kurulan devletler de aynı durumdadır. “Hukuk, ne tarihsel bir boşluğun içinde işlerlik gösterdiği, ne de toplumdaki ideolojik kavgalardan bağımsız olduğu için, tam olarak yasanın politikaya gömüldüğü yerdir… Bu yüzden yasa (kanun –hukuk), yapısal olarak daha geniş bir politik bağlamın bütünleşik bir parçasıdır.” (Hallaq, İmkânsız Devlet, 79).

Batı toplumları, uzun süren iç savaşlardan sonra, menfaatin altın kuralı olan “ayağıma basma; ayağına basmayayım” veya “sana yapılmasını istemediğin şeyi, başkasına yapma” yı keşfederek Hukuk yapmayı başardılar. Yalnız bu kural, İslam’da olduğu gibi iman/metafizik ve ahlaktan değil; menfaatten türediği için, tehlikenin yakın olduğunda (ülke içinde) işler; uzak olduğunda (dış politika) işlemez. Avrupa’nın yaratmış olduğu İnsan Hakları, Demokrasi, Hukuk Devleti, Kuvvetler Ayrılığı, Laiklik, Toplum sözleşmesi (Anayasa)… (iç barış), buradan türemiştir. Dış politikada “tağutluk (güç istenci-istiğna-içgüdü- sömürü…)” devam eder. “Modern proje, çağdaş Müslüman dünyanın yaşayan gerçekliğinde “hukuki ahlak” çağından politik çağa keskin bir dönüşümü temsil ve tesis ediyor. Modernitede politika ve politik olan her yerdedir ve güne (hayata) hükmeder.” (Hallaq, İmkânsız Devlet, 170).

5- TÜRKİYE’DE SİYASET SEVDASI VE HUKUKUN SAVSAKLANMASI (NİSYANI)

Genel olarak halkı Müslüman olan ülkelerdeki yönetimlere gelecek olursak, dış politikada olmasa da iç politikalarda siyaset ve hukuk (kanun) yapma tarzları Makyavalizme/Muaviyeizme yaslandığını görebiliriz. Türkiye devleti de tipik bir Ulus Devlet formatı ile kurulmuştur. Devrimlerle kurulmuştur. Tek Parti, Tek Adam dönemlerinden darbeler ve muhtıralar ile evrilerek yoluna devam etmiştir. 1960-2010 arasında bazı “Hukuk Kurumları” kurmaya çalışmıştır. Daha sonraları, tekrar hukuk kurumlarını askıya alarak, “kanun” yapmaya (KHK) veya var olan hukukun etrafını dolanmaya evrilmiştir. Hukuk yargılamalarında “kurunun yanında yaşın da yakıldığı” vakalar çoğalmıştır.

Muhafazakârlar İmana, ahlaka (adalete) dayanan ve herkese güvenlik ve adalet dağıtan “Hukuk” kurumları yaratma ve hukuka riayet çabasından ziyade;  “İlm-i Siyaset (devlete sızma-takiyye, paralel yapı, harp=hile)” yapmayı tercih etmektedirler. “Partizanlık” kavramı, Marksist literatürde “militanlık”, toplum için kendinden geçme, fedakârlık anlamlarına gelirken; Türkiye’de kamu kaynaklarını partililere tahsis etmek, adam kayırmak anlamlarına kaymıştır. CeHaPe’nin seküler “siyaset”ine karşı, muhafazakâr rövanş “siyaset”i yapılmaktadır. Örneğin: Muhafazakâr bir siyasetçi, 17 Aralık 2020 günü Haber-Türk kanalında “17-25 Aralık” olayını yorumlarken, FETÖ tarafından, kanunsuz dinleme yapma ve bunları ifşa etmenin İslam’a göre nasıl bir “büyük” günah olduğundan bahsederken (ki söyledikleri doğrudur); siyasi elitlerin kamu kaynaklarına karşı nasıl bir şeffaf-ahlaki/hukuki tutum takınmaları gereğinden hiç bahsetmemektedir.

Topluma güven veren bir hukuki yapı kurulamadığı için, “Sosyal Medya” bir linç mahkemesine dönüşmüştür. Hâsılı, Türkiye’de siyaset, herkeste onulmaz bir “sevda”ya dönüşmüş iken; Hukuk da, “kanun” yapma olarak, onun bir aracına/aparatına dönüşmüştür. Oysa Müslümanlık, siyasette ve hukukta “Allah’ın ahlakı ile ahlaklanmak”tır. Yani “Rahmani siyaset” olarak, “tağutluk (zulüm)”tan uzaklaşarak, herkese (düşmanlar dâhil) güven, adalet, hakkaniyet ve insaf ile muameledir; bir “Hukuk Devleti” inşa etmektir. Üstünlerin hukuku (kanunu) yerine “Hukukun Üstünlüğü” nü tesis etmektir. Hukuk, -tağutluğun karşıtı olarak- insanlar arasında “Hakemlik (Tanrılık)”tir.