İLHAMİYYAT

İlahi vahyin tarihinin, kendi içinde bir şeriatların yenilenmesi (5/48, 45/18) tarihi olduğu söylenebilir. Bu süreç, önceki bazı toplumsal-ahlaki hükümlerin zorunlu olarak silinmesi veya tağyir edilmesi (Nesh-2/106), tebdil edilmesi (16/101), bazısının ibka/ispat ve bazısının da imha edilmesi (13/39) şeklinde gerçekleşmiştir. İslam’ın erken tarihinde sınırlı bazı teşebbüslerin ötesinde, İmam Şafii tarafından kurulan Fıkıh Usulü ve kaynaklar teorisi (Edille-i Şeriyye: Kitap-Sünnet-İcma-Kıyas) sayesinde İslam Şeriatının tarihsel değişime paralel olarak yenilenmesi başarılamamıştır. Şeriat, dondurulmuş, mumyalanmış, bir kere ve bütün zamanlar için olduğuna inanılmıştır. Şeriat, İslam’ın zamana-zemine göre form-şekil, muhteva kazanması, ete-kemiğe bürünmesi olarak değil; bizzat İslam’ın değişmez-ebedi kendisi olarak kabul edilmiştir.

19. yüzyılda İslam toplumları çökmüş, hepsi sömürgeleştirilmiş, yeniden bağımsızlık savaşı vererek özgürlüğünü temin etmiştir. Bu coğrafyada seküler, askeri-kabilevi-totaliter yönetimler kurulmuştur. Yirminci yüzyılda bir düzine İslam düşünürü,  İslami düşünceyi tekrar yenileme teşebbüsünde bulundu. Bunlardan Fazlurrahman ile Taha Abdurrahman’ın metodolojileri birbirine oldukça yakındır. Fazlurrahman, mutedil bir “Tarihsel Kritik Yöntemi” benimsediğini itiraf etmesinin yanında; Taha Abdurrahman bu yöntemi uyguladığı halde, benimsediğini itiraf etmez. Fazlurrahman, İman-İslam ve Takva kavramlarının metafizik-etik ortak paydasını alarak modern dünyada İslami bir sosyal-politik-iktisadi-hukuki düzenin kurulmasını ve toplumun oluşturulmasını savunur. Bu, Sekülerizme ve Kapitalizme karşı ve bunlara alternatif bir öneridir (1). Taha Abdurrahman, “Makasidu’ş-Şeria” bağlamında benzer bir “İslami Yenilenme (tecdit-tahdis-modern)” teorisini savunur. Bu yenilenmenin üç boyutu vardır: 1- Rüştüne Ermek. Bu ilke “Bağımsızlık” ve “Yaratıcılık” alt ilkelerini gerektirir. 2- Eleştirellik: Eleştiriden kaçırılacak hiç bir şey yoktur. 3- Kapsayıcılık: Dinin dışında hiç bir yer ve alan yoktur (2). Dikkat edilirse bu ilkeler, Sünniliğin temel niteliği olan “Mevrit-i nassta içtihat’a mesağ yoktur” ilkesine tamamen terstir. Abdurrahman, Kur’an’ın ğaybi-kutsi-sezgisel bir yanının olduğunu kabul etmek şartıyla, bütünü ile makasıtçı yani gerekçecidir. Tarihin yani insanlığın hareket halinde olduğuna-devindiğine inanmaktadır. Onun bütün projesinin “Makasıt=Ahlaki Gerekçe” ve “Hadase=Yenilenme” kavramları ile çerçevelendiğini söylemek mümkündür. Dikkatli bir okuyucu Fazlurrahman’ın projesi ile Taha Abdurrahman’ın projesi arasındaki büyük paralelliği rahatça görür. Yalnız epistemoloji-metodoloji bağlamında Rahman, duyu-düşünce-duygu ve sezgiyi birlikte ve bütüncül kullanırken; Abdurrahman’ın –Gazzali’ye benzer bir şekilde- “sezgi”ye biraz ağırlık verdiği görülür. Onun üçlü akıl teorisi (Mücerret-Müseddet-Müeyyet), bunu ortaya koymaktadır (3).

Makasıt, Rüşt, Takva, Hikmet kavramları Kur’an’ın kendinin asli nitelikleri olduğu gibi; yetiştirmek istediği insanın da asli nitelikleridir. Bu niteliklere haiz olan insan/mümin, ondaki lokal/yerel, kültürel, tarihsel unsurları rahatça görebildiği gibi; evrensel metanetteki hususları, değerleri de görür. Şöyle ki:

1 -) Kur’an’da “iman” edilecek gaybî hususlar (Tevhit-Mead/Ahiret, Nübüvvet, Melek…) olduğu gibi; anlaşılacak ve yorumlanacak ahlaki, hukuki, iktisadi ve politik hususlar da vardır. Anlaşılacak bölümleri, dogmatik olarak “inanılacak” bölümler ile karıştırmak yanlıştır. Bu ayrım, ne Tefsir geleneğinde ne de Fıkıh geleneğinde doğru dürüst yapılamamıştır. Kur’an’da yer alan hususların tümü “inanç” objesi haline getirilmiştir. Oysa Kur’an, baştan sona kadar söz konusu ettiği hususların şuur, hüccet, beyyine, burhan, hikmet… ile anlaşılmasını önermiştir.

2 -) Rüşdüne ermiş, muttaki, hekîm/hâkim müminler, Yolda (Sebil-Sırat-Şeriaat) kalmakla, yolsuzluk yapmamakla, yol yapmakla, yol vurmakla… sorumludurlar. Çocuklar gibi, söz (ayet-hadis) tutmakla, sözden çıkmamakla, söz dinlemekle mükellef değildirler. Hz. Ömer, yoldan çıkmamak için içtihatları ile sözden (ayet) çıkan reşit-raşit-mürşit, muttaki, hekîm-hâkim biri idi.

3 -) Salih amel (ahlak-ibadet) ile salim akıl-iman/düşünce arasında diyalektik bir ilişki söz konusudur. Her ikisi de birbirini etkiler (92/5-10).

4 -) Kur’an’ın bütün hükümlerinin bir kere ve bütün zamanlar için olduğu inancı, görünüşte Tanrı’ya hürmeti, itaati, saygıyı… ifade eder. Fakat aynı zamanda tembelliği, yan gelip yatmayı ve sorumsuzluğu da ifade edebilir. Sorumluluk üstlenerek her yeni insanlık durumu karşısında Tanrının muradı-davası doğrultusunda yeni hükümler verme, üretme yerine; Bâtınilerin yaptığı gibi, ibarelerin/ifadelerin altına keyfince istediğini doldurma kurnazlığını üretir. Oysa asıl olan, ibarelerin “kullanımdan doğan” (Wittgenstein) tek-yalın anlamlarını dürüstçe bulmaya çalışmak, vermek, bunu kabul etmektir.

5 -) “Söz, gümüş ise; sükût, altındır” sözü, otoriter-totaliter toplumların şiarıdır. Sükût, altında bir kurnazlık barındırabilir: “Yere bakan, yürek yakan.” Ancak, söylemek-konuşmak, samimiyettir. Makasıtçı, Muttaki, Reşit/Râşit, Hekîm/Hâkimler söylenmiş sözü dinlemekle beraber, kendileri de söz söylerler, konuşurlar, hüküm verirler. Zira: “Söylemek, bir söylenmişin (gelenek) iletimi değildir. Söylemek, söylenmiş aracılığı ile anlam taşıdığında, onun tarafından kapsanır, emilir. Söylenmişin olmadığı söylemek ‘e açılmaya devam eden ve kendini bu şekilde ilan eden bir açılım gerekir. Söylemek, bu beyanattır. Tematikleştirmeyen, ama daha fazla sergileyen bir söylemek, sergilerken kendini tüketmektir. İşaret figürü içinde dinlenmeden işaret edileni işaret etmektir… Samimiyet, söylemenin söylenmiş içinde bütünüyle emilmesini ortadan kaldırır. Burada sözcüklerin kisvesi altında bilgi alış verişi yapılır. Hiç bir söylenmiş, “söyleme”nin samimiyetine denk değildir…” (4).

6 -) Tarihsel Kritik Yaklaşım, yedinci yüzyıl Mekke’sinin ticaret toplumunun zevklerine uygun “inci gibi gençler” (Ğılman-52/24) ve “göğüsleri henüz tomurcuklanmış kızlar” (78/33) gibi cennet nimetleri sunmanın ve dokuz yaşında kız çocukları ile evlenmenin Antropolojik gerçekliğini anlamaya çalışır ve bunun  “Evrensel” olmayabileceğini iddia eder.

7 -) İlahi pedagojinin tağyir (Nesh-2/106), tebdil (16/101) ve imha-İbka/isbat (13/39) ile şeriatları evirmesini (5/48, 45/18) anlamayanlar, Sünnetullah’ı takip ederek Allah’ın yaptığını (tecdit) yapanları (mücedditlerı) “Allah’ın hükümlerini beğenmeyenler” olarak nitelemektedirler.

8 -) “Hakka yönelen kimseler olarak yönünüzü Allah’ın insanları üzerine yarattığı dine dönün. Allah’ın yaratmasında bir değişme yoktur. Dosdoğru din budur. Fakat insanların çoğu bilmez.”(30/30). Bu ifadeler, sabit ve değişmez olan dinin insanın fıtratında olduğu; dışardaki insanlık durumlarının, tarihsel maceranın, şeriatların bu sabiteye göre ölçüldüğünü ve evrildiğini gösterir.

Kaynaklar:

1-) Fazlurrahman, “Kur’an’ın Bazı Ahlaki Kavramları (İman-İslam-Takva)” Allah’ın Elçisi ve Mesajı içinde. çev. Adil Çiftçi. Ank. 1997. S.1vd.
2-) Taha Abdurrahman, Bilgi Ahlaktan Ayrıldığında. çev: A. Keskinsoy. İst. 2020 s. 131.
3-) Taha Abdurrahman, el-Amelu’d-Dini ve Tecdidu’l-Akl. Daru’l-Beyza. 2006.
4-) Emmenuel Levinas, Tanrı, Ölüm ve Zaman. çev: Işık Ergüden.  İst. 1993. S 186.

Historical Critic Approach= Tarihsel Kritik Yaklaşım”  Yapısalcılık, Post-Yapısalcılık, Fenomenoloji gibi, on dokuzuncu ve yirminci yüzyılda Batı’da gelişen sosyal bilimlerde ve felsefede bir araştırma (metodoloji) yöntemidir. Türkiye’de bazı cahillerin sandığı gibi, “Kur’an’ı tarihe gömen” yeni bir “mezhep” filan değildir. Esprisi/özü, sosyal-kültürel ve simgesel olguları-olayları anlamaya çalışırken, oluştukları tarihsel-toplumsal koşulları dikkate almayı; zira o koşulların, araştırılan olguların ortaya çıkmasını ve şöyle veya böyle olmasını, tarzını, formunu etkiledikleri kabulüne dayanır. Daha ziyade Marx, Hegel, Herder, Humbolt, Heidegger, Hölderlin, Nietzsche… gibi Alman filozofların benimsediği bir yaklaşımdır. Kendi içinde bu yaklaşımı genel olarak radikal tarihselciler (Marx-Hegel) ile mutedil tarihselciler olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Radikal olanlar, olgu ve bilgi olarak insanlığın ortaya koyduğu her şeyin tarihsel-dönemsel-geçici/bir kereliğine olduğunu ileri sürerken; mutedil olanlar, olay ve olgularda, bilgilerde tarihsel bir yanın olduğu kadar; evrensel/değişmez, tekrar eden, kesin, metanetli bir yanın olduğunu da kabul eder. Bu yaklaşım, dini-ahlaki-hukuki-politik değerlere bakışta da böyledir. Batı’da sosyal bilimciler ve Filozoflar, bu yöntemi kutsal kitapların (Tevrat ve İncil) oluşumuna ve içeriğine de uygulamışlar ve onların mevsukiyeti ve ahlaki değerlerinin geçerliliği hususunda ortaya çeşitli görüşler koymuşlardır. Bu konu ile ilgili literatür hayli zengindir. Şarkiyat çalışmalarında birçok müsteşrik, aynı yöntemi Kur’an’a da uygulamışlar ve çeşitli görüşler geliştirmişlerdir. Genellikle Hz. Muhammed’i vahiy alan bir “peygamber” olarak değil; kendi görüşlerini ifade eden biri olarak görmüşlerdir.

***

Pakistanlı İlahiyatçı Fazlurrahman, mutedil tarihselciliği Kur’an’a uygulamış bir Müslümandır. Fazlurrahman, bu yöntemi İtalyan hukuk felsefecisi Emilo Betti’den esinlenerek geliştirdiğini söyler. Varmış olduğu sonuçları da yazmış olduğu makale ve kitaplarda ortaya koymuştur. “Ana Konularıyla Kur’an” adlı kitabı, onun Kur’an hakkındaki görüşlerini detaylı bir şekilde sergiler.  Vardığı sonuç özetle şudur: Kur’an, Allah’ın Hz. Muhammed’in kalbine ilkâ ettiği vahiydir. Bu vahyin muhtevası, yedinci yüz yılın Arap yarımadasının toplumsal, sosyolojik, antropolojik ve ahlaki ufku ile Allah’ın ezeli ilminin bir kaynaşmasıdır. Tarihin -ahlaki bağlamda ve özgürce- ileri doğru Araplar aracılığı ile itilmesidir. Ondaki ahlaki değerlerin bir kısmı iman-ibadet ve ahlak alanlarında -Kıssalarda anlatıldığı gibi- din olarak evrensel; bir kısmı da Arapların hazırbulunuşluğu bağlamında tarihseldir. Bu değerler ahlak-hukuk-siyaset ve iktisat alanlarında bulunurlar; bunlar ahlaki, sosyolojik, psikolojik açıklamalar ve izahlar ile gerekçelendirilir, kabul edilir ve ret edilir. Dogmatik olarak değil. Çünkü Allah, gerekçeli olarak konuşmuştur.

***

İslam Dünyasında Fransız mühtedi Müslüman filozof Roger Garaudy (“İslam ve İnsanlığın Geleceği”- “İslam’ın Vadettikleri”, “Yaşayanlara Çağrı”), Muhammed İkbal (“Dini Düşüncenin Yeniden Teşekkülü”), A. İ. Begoviç (“Doğu ve Batı Arasında İslam”) ve Faslı düşünür Abdurrahman Taha (“Ruhu’d-Din”, Ruhu’l-Hadese”), Fazlurrahman ile benzer görüşleri savunmuşlardır: İslam, metafizik, ahlak, siyasi-iktisadi ve hukuki olarak Modernitenin-Sekülerizmin (Kapitalizm) alternatifi bir Dünya Görüşü-Paradigma ve Kültürdür.

Örneğin, Abdurrahman Taha; Hasan Hanefi, M. Arkoun, M. Abid el-Cabiri, N. H. Ebu Zeyd ve T. Tezyini… gibi Arap modernistleri “mukallit”ler olarak niteler ve eleştirir. Abdurrahman, Fazlurrahman ile ilgili bir yorum yapmamıştır. Yorumları, Fazlurrahman ile ciddi düzeyde örtüşmektedir. Sadece Akıl/Epistemoloji bahsinde Rahman, bütünlükçü (duyu-düşünce-duygu-sezgi) iken; Taha, biraz sezgici (Aklu’l-müeyyet) kalmaktadır. Rüşt, eleştiri ve kapsayıcılık gibi “Modern”liğin evrensel kriterlerini/raconunu koyup, İslam’ın “modern” bir yorumunu yapan Abdurrahman, bahsi geçen isimlerin Kur’an’ı aşırı İnsanileştirerek, onun kutsiyetini; aşırı aklileştirerek gaybiliğini; radikal bir şekilde tarihselleştirerek de ahlakını ve ahkâmını büyük ölçüde yok ettiklerini veya zayıflattıklarını ifade eder ( Taha Abdurrahman. Bilgi Ahlaktan Ayrıldığında. Çev: A. Keskinsoy. İst. 2020. S. 75 vd.) Kendi İslami Modernlik projesinin, insanı olduğundan daha değerlileştirmenin yanında, aklın sınırlarını genişlettiği ve ahlakı insanların arasında kökleştirdiğini iddia eder.

Genel olarak müfrit ve mukallit tarihselci modernistlerin üç niteliğini sayabiliriz: 1- Bazılarına göre (hepsi değil) Hz. Muhammed’e dışardan (Allah’tan ve Cebrail vasıtasıyla) bir vahiy gelmemiştir. Kur’an’ın/Vahyin, bir biçimde Hz. Muhammed’in kendi bilinçdışının veya kalbinin bir ürünü olduğunu söylerler. 2- Kur’an’ın metafizik ve etik değerlerinin büyük bir bölümünün tarihsel olduğu ve bugün için geçerliliğinin olmayacağı kanaatindedirler. 3- Modern bilim-felsefe ve sekülerizmin değerlerinin evrensel olduğu kabulü yaygındır.

Türk Devriminin politik ve entelektüel seküler önderleri de yaklaşık olarak bu kanaatte olmuşlardır. Birçoğu, Kur’an’a “Çöl Kanunu” sıfatını yakıştırmışlardır. Son dönemlerde muhafazakârlıktan/gelenekten kopup Agnostik, Deist, Ateist olan zevatın görüşleri de bunlara yakındır.
Türkiye’de İlahiyat Fakültelerinde M. S. Hatipoğlu, Ali Bardakoğlu, Hayri Kırbaşoğlu, Adil Çiftçi, İlhami Güler ve Ömer Özsoy… gibi isimler, Fazlurrahman’ın mutedil tarihselciliğine kail olmuş isimlerden bazılarıdır. Bu iddiayı, bu zevatın yazmış oldukları eserlerde görmek mümkündür.

***

Mutedil tarihselciliğin genel mottosunu “Sabit Din Dinamik Şeriat “ olarak ifade etmek mümkündür. Şu ayet, bu fikri ilham eder: “Bu kitabı sana hakikatle ve önceki kitap/vahiyleri doğrulayıcı ve gözetici olarak indirdik. Artık Allah’ın indirdiği ile aralarında hükmet ve sana gelen haktan ayrılarak onların arzularına uyma. Biz, tarih boyu, her bir toplum için ayrı bir şeriat ve yöntem koyduk. Eğer Allah dileseydi, hepinizi (yeknesak) tek bir toplum yapardı (böyle yapmadı). Verdiği/indirdiği hükümler ile sizi denemek için sizi farklı toplumlara ayırdı. Öyle ise, iyiliklerde birbirinizle yarışın. Hepinizin dönüşü Allah’adır. O zaman Allah, ihtilaf ettiğiniz şeylerin hakikatini size açıklayacaktır.” (5/48).

Mutedil tarihselciliği kendi geleneğimizden yani klasik Kur’an ilimlerinden(Nasih-Mensuh, Esbab-ı Nüzul, Mekki-Medeni) ve  Hz. Ömer, Ata b. Ebi Rabah, İmam EbuYusuf ve Necmettin et-Tufi… gibi sahabe ve klasik alimlerin  fikirlerinden de çıkarmak mümkündür.

Uzun süreden beri Türkiye’nin teolojik entelektüel ortamı muhafazakâr tarikat ve cemaatlerin hegemonyasına geçmiş olmasından dolayı, medyada ve akademyada bu alanla ilgili özgür tartışmalar yapılamıyor. Dogmatik olmayan ilahiyatçılar ve farklı düşünen kişiler, medyadan ve bilumum konferans, sempozyum, panellerden kovulmuş- sürülmüş durumdalar. Meydanı epey bir süredir boş bulmuş gelenekçi bazı ilahiyatçılar ve kimi sosyolog-sosyal bilimciler, elde ettikleri köşelerde ve mahfillerde Türkiye ilahiyatında entelektüel bir iz açmış olan “Tarihselciler” hakkında hilaf-ı hakikat şeyler ve ağızlarına geleni söylüyorlar. Aşağıda, yapılan bu ithamlara karşı kısa bir savunma yapacağım.

1-Teorik Çerçeve

Mutedil Tarihselcilik, üç ilke üzerine bina edilmiştir: 1- 610-632 arasında vuku bulan ilahi Kur’an hitabı (vahiy),yaşayan canlı Araplara yöneltilmiştir. Yani Kur’an hitabının “Kızım (Araplar), sana söylüyorum; gelinim (Arap olmayanlar), sen işit” tarzında bir hitap olmadığı; direkt kıza/Araplara hitap edildiği; dolayısıyla Arap olmayan kavimlerin, kendi kendilerine –sanki kendilerine de “canlı/bizzat” hitap ediliyormuş/muhatap alınıyorlarmış gibi- “gelin-güveyi olmamaları” gerektiği;
ancak, “kızlık/insanlık” ortak paydasında ona (Araplara) söylenenlerin bir kısmının, kendilerini de bağlayabileceği gerçeği (6/92, 19/97, 36/6, 42/7, 41/44, 12/42, 43/3, 46/12).

2- “Tarihsellik”  tezi, -Hegel’e-Marx’a veya Hermenötiğe daha gelmeden-, geleneksel Kur’an ilimlerinden: “Nasih-Mensuh”, “Esbab-ı Nüzul” ve “Mekki-Medeni” ve Hz. Ömer’in içtihatları üzerine rahatça bina edilebilir. Çünkü mevzunun özü, Tanrı’nın hüküm koymasının ve kaldırmasının, toplumsal yapının değişmesine ve insanların ahlaki vüsatına bağlı olması gerçeğidir (2/106, 16/101). Bu yetkinin, sadece Tanrı’ya has olduğu, insanlara verilmediği iddiası, tarihen/olgusal olarak doğru olmadığı gibi; sanki toplumsal ve bireysel tekâmülün, son vahiy ile sona erdiği vehmine dayandığı için de geçersizdir.

3-Hitabın tarihselliği, mesajın geriye doğru (Kıssalar) ve ileriye doğru (Kâffeten linnas-34/28, ve Rahmeten lilalemin-21/107) evrenselliğini ve bu ileriye doğru taşıma umut-niyet ve beklentisinin, Hz. Muhammed ve Araplar aracılığı ile gerçekleştirilmesi gerektiğini (227/8, 6/19, 62/3) engellemez. Dolayısıyla “Evrensellik”, İlahi hitabın (Ya Eyyühellezine Âmenu, Ya Eyyühennas…) insan veya inanmış herkese yönelmiş olduğu vehminden değil; mesajın metanetinden, haber verilmiş (taşınmış/ihbar edilmiş) olmasından ve ulaşan kişilerin âkil-bâliğ olmasından doğar. Bu yaklaşım, İlahi hitabın mevzularının bir bölümünün salt Arapları/kızları ilgilendirdiği; gelinleri/diğer kavimleri ilgilendirmediği gerçeğini ortadan kaldırmaz. Bu teorik çerçeveye 1- Hasbi olmak, 2- Muhasibi (eleştirel-gerekçeci) olmak ilkeleri ışığında, mutedil Tarihselcilere yapılan ithamlara aşağıda cevap vermeye çalışacağım. Tarihselciliğin özü “Kıssa”ların anlattığı sabit/evrensel din (iman-ibadet-ahlak) ve “Nesh”in anlattığı dinamik şeriattır(5/48).

2- İthamlar ve İzahlar

1- Tarihselcilerin, -hâşâ- Allah’ın zihnini okuduğu veya Allah’a psikanaliz yaptıkları ithamı yapılmaktadır. Mutedil tarihselcilerin üstadı sayılan Fazlurrahman, “yorum” konusunda şöyle diyor: “Bir insan, davranışlarını düzenlemek için kendini mümkün olduğu kadar nesnel şekilde nefis muhasebesine çekse de, hiçbir zaman doğruyu seçtiği hususunda garantisi yoktur. Eğer bu nefis muhasebesi tekbaşına yeterli olsaydı, “Hümanizm” mükemmelen işler ve böylece “aşkın” olana (Allah’a) ihtiyaç kalmazdı. Fakat insanların vicdanlarının ne kadar sübjektif olduğunu biliyoruz. İşte “takva”, bizzat bu aşkınlığa işaret eder. Onun ima ettiği şey, her ne kadar seçim bizim olsa da; yapıp etmelerimiz hakkındaki nihai ve gerçekten nesnel değerlendirme, bizim değil; Allah’ın yetkisindedir. Kur’an’a göre insanın en büyük düşmanı, yani en büyük şeytan, onun kendi kendini kandırması ya da kendi nefsini aldatmasıdır.” (Fazlurrahman, Allah’ın Elçisi ve Mesajı-Makaleler-I. çev: A. Çiftçi. Ank. 1997. S. 14.) Yorum hakkında bu sözlerden sonra, yukardakiithamlar “iftira” olmaktan başka nedir?

2- Allah’ın, Rahmeti ve Hikmeti gereği yedinci yüz yıldaki Mekke-Medine- Taif ve çölün (sokağın) psikolojisini, antropolojisini, karakterini, seciyesini,
coğrafyasını, iktisadını… hesaba katarak konuşmasını, O’nun ezeli ilmi ve mutlaklığı ile –dogmatik olarak- zıtlığa düşürerek inkâr etmek, haysiyetli bir “kulluk” göstergesi midir?

3- Mübin, fasih, beliğ, açık, tek anlamlı ve sokağın anlaması için özel bir itina gösterilerek basitleştirildiği ve kolaylaştırıldığı dört kez tekrar ve itiraf edilen (45/17,22,32, 40) bir söylemi, gaybi konuları (Allah-Ahiret-Melek) insan zihnine yaklaştırmak, anlaşılır kılmak için başvurulan “Teşbih” ve mecazı vesile yaparak müphem, kapalı, gizemli, sırlı, zipli, dumanlı hale getirmek hangi “dindarlığa” ve dürüstlüğe sığan bir şeydir? Aristo’nun dediği gibi: “Bir cümle, birden çok anlama geliyorsa; hiçbir anlama gelmiyordur.”

4- Söylemin-söylevin (hitabın-hutbelerin), canlı/yaşayan muhataplarına “ne dediği”ni dilsel ve tarihsel/olgusal delillere/gerekçelere dayanarak anlama dürüstlüğü, cesareti ve çabasını, “Tanrı’nın zihnini okuma” veya “Tanrı’ya psikanaliz uygulama” olarak yaftalayıp; müphemliğe, papaz kurnazlığına, göze girmeye, çok anlamlılığa, metaforlara, tevile başvurmak ne kadar sahiciliktir?

5- Bazı olguların ve hükümlerin tarihselliğini kabul etmeyip, insanlığın (Arapların da) zamanla ahlaken bazı alanlarda tekâmül edebileceğini inkâr ederek, vicdanını bastırmak için ibarelere sentaksın, gramerin kaldıramayacağı akla-hayale gelmedik taklalar attırmak ne kadar dürüstlüktür? Veya dindarlıktır?

6- “Ahkemu’l-hâkimin=Hâkimlerin en iyisi” (95/8) olan Allah,- Musa Carullah’ın dediği gibi- Hz. Muhammed ve arkadaşlarının bazı içtihatları ile belirledikleri hükümleri ayetlerin/farzların mesnedi yaparken; hatta Hz. Ömer ‘in içtihatlarını dahi “ayet”- leştirirken (muvafakât-ı Ömer); yani hüküm koymada bunların kendine“şerik” olmasından gocunmazken; mümin insanın kapasitesizliğinden,hüküm koyamayışından, zayıflığından, çocukluğundan kıvanç duyan mü’minlik/müslümanlık nasıl bir şeydir?

7- “Onlara karşı gücünüzün yettiği oranda kuvvet ve savaş atları hazırlayın.” (8/60) ifadesindeki “savaş atları” ibaresini anlarken rahatça/otomatikman “tarihselci” olup hemen: “tabii ki bugün bu tank, top, füze, uçak, denizaltı… demektir” diyenler; sıra toplumsal, ahlaki, politik, hukuki, iktisadi bir mevzuya gelince nasıl oluyor
da birden 1400 sene öncesi Arap toplumunun o günkü toplumsal psikolojisi, seciyesi, seviyesine göre ileri doğru atılmış bazı adımları, her alanda bütün tarihlerin ve insanlığın nihai ölçüsü, mihengi, kriteri, mizanı yapabiliyorlar?

8- Allah’ın meramını, maksadını, muradını, derdini, davasını Arap dilinin kelime dağarcığı, gramer kuralları ve belagat üslubu ile muhataplarına doğrudan anlatma ve kabul ettirme imkânı varken; -“müteşabih” ifadeler de aleni olarak bunun bir unsuru iken (3/7)-; şairlerin yaptığı gibi sözünü alengirli, kapalı, çok anlamlı, katlı, derin,sırlı, zipli ifade edip muhatapların kafasını karıştırıp anarşi yaratarak sonra da, buna “zenginlik” demek, hangi hikmete uyar? Bu konuda vahyi ilahi bir “pedagoji” olarak gören Abraham Lessing, şöyle diyor: “Her (ilahi) ilk okuma kitabı belli bir çağ içindir. Onu geride bırakmış olan bir çocuk (çağ/ nesil) için tasarlandığından daha uzun bir süre kullanmayı sürdürmek zararlıdır. Çünkü bunu herhalde yararlı bir şekilde sürdürmek için kitaba onda olandan daha fazlasını yüklemek ve kitaptan içerebildiğinden daha fazlasını çıkarmak gerekir. Mecaz ve kinayelere (müteşabihlere) çok fazla bakmak ve onlardan çok fazla şey çıkarmak, mecazlara çok şey söyletmek, misalleri çok tafsilatlı yorumlamak ve sözcükleri çok fazla zorlamak gerekir. Bu tutum, çocuğa  (yeni kuşağa) dar, çarpık, kılı kırkyaran/safsatacı (sofist) bir anlayış verir. Çocuğu ketum, batıl itikatlı hale getirir ve onun zihnini açık ve anlaşılır olan her şeye karşı küçümseme ile doldurur.”(G. Ephraim Lessing. İnsan Soyunun Eğitimi. Çev: Ahmet Aydoğan. İst. 2011. S. 110). Müslümanların büyük bir bölümü, bugün bu halde değiller mi?

9- Hitap evrensel ise (Ya eyyühennas),16/80-81. ayetlerde sayılan “deridenevl”, ”sıcaktan koruyan elbise”,“mağaradan/dağdan-taştan evl”… nimetlerinden
hangileri bugünün bütün insanlığına verilmiştir?

10- Levinas’ın vurguladığı gibi, “söylenmiş söze (vahye)” ittiba/itaat etmenin yanında onun fehvasınca yeni “söz söyleme” yani sorumluluk üstlenme (içtihat/tecdit) yerine, söylenmiş sözü köpürtmek ve sömürmek ne kadar ahlakidir? Dogmanın yaşlı-yaygın ve sert zırhına bürünerek anı, durumu, hali, gerçekliği namusluca “yorumlayanları (racon kesenleri-hüküm koyanları)” tekfir etmek, mertlik ve dürüstlüğe, dine-imana sığar mı? Teslimiyeti, itaati ve imanı vazeden Kur’an söylem/söylevi, bunun on katı ve beş ayrı düşünme formu (tafakkuh, taakkul, tezekkür, tefekkür ve tedebbür) ile düşünmeyi emretmiyor mu? Hüküm vermeyecek isek; düşünmenin ahlaki nesnesi ne ola ki?

11- İnanç sahibi olmak ve samimiyet bir metni doğru anlamayı garanti etmediği gibi; onu köpürtmeyi ve onda olmayan şeyleri ona söyletmeyi de engellemez. Metnin bütünlüğüne olan vukufiyetin artması, tarihsel bağlam hakkındaki bilginin artması, sentaks (kullanım) ve gramer-edebiyat bilgisi, sözün kastına bizi daha fazla yaklaştırır.

12- Bir de “tarihselci” yaftası yememek için onların söylediklerini“durumsallık”, “tedricilik”, “te’vil”, “yorum”, “makasıt” kavramları ile ifade edenler var. Bunları anlamak mümkün.

13- Kur’an, yedinci yüzyılın Mekke, Medine, Taif ve çölün (Bedevi) ufku ile Allah’ın ufkunun kaynaşmasıdır. Şeriatların veya -cumhur ulemanın kabul ettiği gibi- ayetlerin birbirini “Nesh” etmesi, bu ufuk kaynaşması sürecinin canlı-dinamik, değişken olduğunu gösterir (2/106, 8/65-66, 16/101…). Kur’an’ın inzalinden sonra,
bin dört yüz sene boyunca Arapların veya insanlığın ufkunda herhangi bir değişme olmamış mıdır? En azından Kur’an’da kesin olarak sonlandırılmış olmayan kölelik ve cariyelik hakkında –kıvırmadan- ne diyeceğiz? Saraylardaki padişahlar ve İŞİD gibi, uygulamaya devam mı diyeceğiz? 14- 610-632 arasında aynı zamanda
toplumsal-politik bir hareketin yürüyüşüne eşlik eden bir ideoloji-kritik söylemin/söylevlerin toplamı olarak dosya (Mushaf) haline getirilen Kur’an’ın, “Kutsal Kitap”a dönüştürülüp dondurularak dogmatik olarak sürekli salt “ezberden” okunması, tarihin, ileri doğru değil; geriye doğru (gerici) bir çekilme çabasıdır.

15- Tarihselcilik, Hz. Muhammed’in ölümünden sonra Arap (Emevi-Abbasi) tarihine musallat olan kabilecilik, şiddet-iç savaş ve Kur’an’ın “Cihat” veya “Fütühat” kavramlarını ülke işgal etmek, gasp-yağma ve çapulculuklarının maskesi yapmanın, İslam’ın evrensel mesajı ve onun “barışçıl tebliğ edilmesi talebi (16/125)”
ile ilişkisi olmadığını anlamaya fırsat verir.

16- Tarihselcilik, Diyanet’in Din İşleri Yüksek Kurulu üyelerinden birinin(Prof.Dr. Cafer Karadaş), bu günlerde itiraf ettiği gibi, Türkiye’de Kur’an’ı Türkçe Meal’inden okuyan gençlerin epey bir bölümünün Ateist ve Deist olmalarınınbir nedeni, eğer zihinlerinin modern eğitim tarafından şekillenmesi ise; diğer nedeninin de, “Bu kitap, size doğrudan hitap ediyor” dogmatik yalanının çocuklarda doğurduğu hayal kırıklığı olduğunu anlamamıza imkân verir. Ben on sene önce bu gerçeği söylediğimden dolayı, sosyal medyada yemediğim küfür kalmamıştı.

Yeryüzünde haddinden fazla kötülük olduğu ve bu durumun da Tanrı’nın yokluğunun delili olduğuna ilişkin tartışmalar, modern Batı felsefesinin özelde de Din Felsefesinin konusu olmuştur ve hala da tartışılmaya devam etmektedir Bu yazıda Kur’an/İslam açısından ve özelde de Corona(Covit-19) virüs salgını bağlamında konuyu ele alacağız.

Kur’an’a göre Evren bir kaos değil kozmos olarak yaratıldığı gibi; Güneş sistemi ve Dünya’daki eko-sistem, içinde insanlığın ortaya çıkması ve belli bir müddet yaşaması için Allah tarafından dizayn edilmiştir: “Güneş ve Ay bir matematiğe (hesaba) göre hareket etmekteler,  dünyadaki yeşillikler de O’na boyun eğer, göğü yükseltti ve yeryüzüne (ekolojik ölçüyü/dengeyi (mizan) koydu, ölçüde haddi aşmayın, ahlaki dengeyi de adaletle ayakta tutun ve onu sakın bozmayın. Allah, yeryüzünü canlılar (insanlar-hayvanlar) için hazırladı, orada ağaçlar, meyveler, yapraklı taneler, hoş kokulu bitkiler… yarattı.” (55/5-12) “İnsan yaratılıncaya kadar öncesinde uzun bir zaman geçti (Eko-sistemin hazırlanması).” (76/1)

1- KÖTÜLÜĞÜN ÇEŞİTLERİ VE DENEME

Allah, hayatı ve ölümü yani dünyayı ve ahireti insanların hangilerinin ortaya özgür iradeleri/vicdanları ile doğru/iyi (ahlaki) davranışlar ortaya koyacaklarını görmek ya da bu davranışları ortaya çıkarmak için yaratmıştır. (67/2)  Denenmek için hazırlanan ortam (dünya); nasıl meşakkat/mazarrat (kötülük) ve hayır, refah ve bolluk nitelikleri taşıyorsa insan da ahlaki bağlamda iyilik ve kötülük işleme niteliğine sahiptir.

İmtihan/denenme ortamının ontolojik zorluğu Kur’an’da şöyle anlatılır: “Biz, insanı ciğerine saplanan meşakkat, sıkıntı, zorluk, darlık ve mihnet içinde (kebed) yarattık.” (90/4) Kur’an’da “Fitne-Bela ve İmtihan” kavramları ile ifade edilen “Denenme”nin Türkçe karşılığı iyi ve kötü niteliklerin birbirinin içinde olduğu karışık durumdan, iyi niteliğin, bir cendereden/zorluktan-gerilimden geçerek ortaya çıkmasıdır. Örneğin: Has altının ateşte eritilerek cürufundan, taş ve toprağından ayrıştırılmasında olduğu gibi. Kur’an şöyle der: “Sizi hayır ve şer (kötülük) ile deneriz. Herkes ölümü tadacak ve sonra bize döndürüleceksiniz.” (21/35) “And olsun ki sizi biraz korku ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve ürünlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri müjdele. Onlara bir musibet (şer-kötülük) gelip dokunduğunda, onlar: “Biz Allah’a aitiz ve ona döndürüleceğiz.” derler.” (2/155-56)

Bu değerlendirmelerden şu sonuç çıkmaktadır: İnsanlık tarihi boyunca gezegenimizde eksik olmayan deprem, virüs (salgın hastalık), genetik bozukluk (sakatlıklar), kıtlık/kuraklık… gibi “kötülük”ler, Tanrı tarafından imtihan ortamının zorluğu/mihneti, meşakkati, acısı, eziyeti, ıstırabı gibi hâllerde bilerek irade edilmiş/öngörülmüştür: “Teyiden, vurgulanmalı ki, hayatta zorluk ile kolaylık birlikte ve iç içedir.”(95/5-6) Bunun karşıtı olan haz, mutluluk, zenginlik ve refahla birlikte nimetler ve rızıklar da insanın denenme ortamının unsurlarıdır. O hâlde “Denenme”, başımıza gelen veya hayatta karşılaştığımız şer/musibet ve hayır/refah durumlarında ahlaki anlamda iyilik yapmayı mı (ihsan-iman), yoksa kötülük yapmayı mı (kubuh-küfür) özgür irademiz ile tercih ediyor oluşumuzun ortaya çıkarılmasıdır.

“Fesat” yani kurulu düzeni/dengeyi bozma anlamında ahlaki “kötülük”ün ilki, insanın yapmış olduğu yanlış iş ve icraatlar sonrasında ekolojik dengeyi bozmasıdır. Kur’an şöyle der: “İnsanların kendi elleriyle işledikleri ahlaki kötülükler (kubuh) sebebiyle karada ve denizde ontolojik bozulma (fesat) ortaya çıkar. İnsanların işledikleri bu ahlaki kötülüklerin sonuçlarının bir kısmını Allah onlara ontolojik kötülük (fesat) olarak tattırır ki, belki dönerler.” (30/41) “Bazıları, yeryüzünde fesat çıkarma yani canlıları (nesil) ve ekini (bitki örtüsü) yok etme peşinde koşar.”(2/205) Dolayısıyla, günümüzde karşılaşmış olduğumuz ekolojik dengenin bozulması ( iklim değişikliği, global ısınma, ozon tabakasının delinmesi, bazı türlerin soyunun tükenmesi vs.) insanın işlemiş olduğu ahlaki kötülüklerin (kubuh) sonucudur.  Bu dengenin bozulmaması gerektiği söylenmişti. (55/7)

Virüslerin yaşam alanı, hayvanlar dünyası olduğu halde; Pandemilerin tarihi, bize onların insanlar tarafından hayatımıza taşındığını gösteriyor. AİDS virüsü, maymunlarla ilişkiden insanlara geçtiği kabul edilirken; Covit-19’un da Çin’de Yarasa yemekten insanlara sirayet ettiği söyleniyor.

Allah, insanın ve toplumun tabiatına (fıtrat-vicdan) ahlaki bir denge (adalet) koyup, özgür iradesi ile bu dengenin bozulmaması gerektiğini vazetmiştir. (55/9) Peygamberleri ile de bunu insanlara hatırlatmıştır. (42/17) Allah, insanı yeryüzünde fesat çıkaracak, kan dökecek (savaş), nankörlük (küfür) ve zulüm işleyecek kapasitede özgür olarak yaratmıştır. Melekler, sürekli Allah’ı tesbih etme, O’na hamd etme ve O’nu yüceltme şeklindeki yaşam tarzlarına/modlarına alternatif olarak insanın özgür ve kan dökücü olarak yaratılmasına karşı çıkmalarına rağmen Allah: “Ben, sizin bilmediğiniz şeyleri biliyorum.” (2/30) diyerek bu itirazı reddetmiştir. Binaenaleyh insan, bu niteliklere sahip olduğu gibi iman etme, salih ameller (adalet-merhamet-ihsan) işleme kapasitesine de haizdir.

Bir başka şerr (kötülük) tarzı da Allah’ın bir topluma mucize ile desteklenmiş bir peygamber gönderip bu peygamberin uzun süre onlara nasihatte bulunmasına rağmen; bu halkın, peygamberlerini reddedip, inkâr edip hatta onu öldürmeye kalkışmaları sonucu bir ceza/azap/helâkı hak etmeleri ile ortaya çıkar. Kur’an’da kıssaları anlatılan peygamberlerin (Örneğin Hz. Nuh, Hz. Musa…) durumları buna örnektir: “Allah’ın emrine muhalefet edenler, başlarına bir belanın gelmesinden korksunlar.” (24/63) “And olsun senden önce bir takım toplumlara peygamberler gönderdik. (Bunların reddedilmeleri üzerine) sonunda yalvarsınlar, tövbe etsinler diye onları şiddetli yoksulluk, darlık, zorluklarla yakaladık. Onlara azabımız geldiğinde bize yakarıp tövbe etmeleri gerekmez miydi? Fakat bunu yapmadılar, çünkü kalpleri katılaşmıştı.” (6/42-43)

O hâlde kozmolojik denge (Güneş sistemi), ekolojik denge (iklim, bitki örtüsü ve canlılar) ve birey-toplumsal hayattaki ahlaki denge (adalet) iç içedir. Doğa yasaları (Kaderullah) içinde Allah’ın iradesi ile insanın özgür iradesi arasındaki ahlaki  ilişkisi ise “Sünnetullah” olarak işlemektedir. Sünnetullahta asla bir değişme olmaz. (35/43, 48/23) Bu yasanın işletmecisi yani ilk adımı atan taraf insandır: “Kör Allah’a nasıl bakarsa; Allah da, köre öyle bakar.” Kur’an, baştan sona kadar bu yasallıktan bahseder. “Ne ekersen, onu biçersin” ve “Ruzgâr eken, fırtına biçer” sözleri, insanların Ekolojik denge ve ahlaki toplumsal denge ile olan neden-sonuç ilişkisini ortaya koymaktadır.

2- FELAKET-MUSİBET ANLARINDA İNSANDAN BEKLENEN TUTUM

Nimet-refah-hayır (menfaat) durumlarında denenme bağlamında insandan beklenen tutum, Allah’a şükretmek; musibet-felaket durumlarında ondan beklenen ise sabretmek, Allah’a tevekkül etmek, acziyetinin farkına vararak ondan yardım talep etmektir. Sabır ise cendere-zorluk-meşakkat durumlarında isyan veya umutsuzluğa(nihilizme) düşmeden ortaya konacak ahlaki direnç ve direniştir. Kur’an şöyle der: “İnsanlara bir rahmet (bolluk-refah) tattırdığımızda sevinirler/mutlu olurlar. Eğer kendi işledikleri ahlaksızlıkların sonucu olarak başlarına bir kötülük (şerr) gelince, bir de bakarsın ümitsizliğe düşerler.” (30/36) İşte bu tutum yanlıştır. Yapılması gereken ise şudur: “Rabbinize alçakgönüllüce ve derinden dua edin; çünkü o haddi aşanları sevmez.

Düzene sokulmuşken, yeryüzünde bozgunculuk yapmayın; Allah’tan korkarak ve rahmetini umarak ona dua edin; Allah’ın rahmeti iyilik edenlere yakındır.” (7/55-56)

“De ki: “Sizler, açıktan veya gizlice ona: “Eğer bizi bundan kurtarırsan, elbette şükredenlerden olacağız.” diye dua ederken; sizi karanın veya denizin karanlık (zor) durumlarından kim kurtarır? De ki, bu durumlardan sizi ancak Allah kurtarır; ama siz yine de ona ortak koşarsınız. De ki: “O, size üstünüzden/gökten veya yerden bir kötülük göndermeye kadirdir, kiminizi kiminize musallat etmeye kadirdir…” (6/63-65)

Özetle, bugün karşı karşıya olduğumuz salgının yaratmış olduğu kitlesel ölüm korkusu ve özgürlük yoksunluğu durumlarında –bu virüs ister insanların laboratuvarlarda icat etmiş oldukları bir fesat olsun, isterse Çinlilerin yarasa eti yemelerinden kaynaklanmış olsun- inanmış insanın alması gereken ahlaki tutum, tehlikeyi aşmak için bir taraftan elinden gelen bilimsel ve koruyucu bütün tedbirleri alırken; diğer taraftan: “La havle vela kuvvete illabillah=Allahın gücü-kudreti, kuşatmasının ötesinde başka bir güç yoktur”; “Hasbunallahu veni’melvekil, ni’mel Mevla ve ni’mennasir=Allah bize yardım için yeter; O, ne mükemmel vekil ve iyi yardımcıdır.”; “İnna lillahi ve inna ileyhi raciun=Biz Allah’a aitiz ve ona döneceğiz” (21/35) diyerek Allah’tan yardım talep etmek ve bu salgının aşılması için çalışanlara (sağlıkçılar—bilim insanları) metanet vermesini ve yardım etmesini istemektir.